МГА “ЗБС “Бацькаўшчына” працягвае серыю інтэрв’ю з прадстаўнікамі і кіраўнікамі беларускіх арганізацый замежжа, што наведваюць сядзібу Згуртавання. Гэтым разам да нас завітаў старшыня Федэральнай нацыянальна-культурнай аўтаноміі беларусаў Расіі Сяргей Кандыбовіч – доктар навук, прафесар, вядомы навуковец у галіне псіхалогіі і вайсковай справы. Мы пагутарылі з ім пра дзейнасць і гісторыю стварэння гэтай буйной арганізацыі, а таксама паспрабавалі разабрацца з яе складанай структурай.

– Вы ж у Мінску бываеце часта, праўда?

– Так. Сёлета ўжо ў сёмы раз.

– А па якіх справах, калі не сакрэт?

– Не сакрэт. Па-першае, гэта мая Радзіма, бываць на ёй – заўжды вялікае шчасце. Усе мае сваякі жывуць тут. Тут пахаваны мае бацькі. З Беларусі я ад'ехаў у 1989 годзе, праз службу ва ўзброеных сілах...

– Чаму, зрабіўшы столькі працы для расійскага войска, Вы ўсё ж вырашылі заняцца беларускай справай?

– Падчас службы ў Маскве, годзе прыкладна ў 1999-м, я даведаўся пра існаванне нацыянальна-культурнай арганізацыі беларусаў, якую на той момант узначальваў Мікалай Шляга. Ён таксама быў вайскоўцам, генерал-палкоўнікам. Мікалай Іванавіч стаў запрашаць мяне на мерапрыемствы. На чарговай канферэнцыі ён прапанаваў мне ўвайсці ў склад Рады арганізацыі. Мне гэта было цікава, я стаў больш увагі надаваць пытанням, звязаным з яе дзейнасцю, пашырыў кола стасункаў з маскоўскімі беларусамі, пазнаёміўся з Раманам Чырвонцавым, Алай Тужылкінай, Тамарай Яшынай, якія стаялі ля яе вытокаў. Калі Мікалай Шляга пайшоў з жыцця, кіраўніком нейкі час быў Аляксей Кавалевіч, і перад нейкім статутным мерапрыемствам ён разам з Францішкам Каўрыгам зрабілі мне абсалютна нечаканую прапанову – узначаліць Маскоўскую арганізацыю. Але быць актывістам у суполцы не тое самае, што несці адказнасць за цэлую арганізацыю, і я адмовіўся. Потым з той самай прапановай да мяне сталі звяртацца іншыя сябры Рады, і я вырашыў паспрабаваць. Кола знаёмстваў пашырылася яшчэ больш, да яго далучыліся актывісты іншых нацыянальна-культурных аўтаномій. Потым мяне выбіралі кіраўніком «Беларусаў Масквы» яшчэ на два тэрміны. Агулам я ўзначальваў Маскоўскую нацыянальна-культурную аўтаномію восем гадоў. У 2015 годзе на чарговым з’ездзе Федэральнай нацыянальна-культурнай аўтаноміі беларусаў Расіі (ФНКА) дэлегаты абралі мяне старшынём аўтаноміі беларусаў Расіі.

– Беларуская дыяспара ў Раісіі вылучаецца сярод дыяспар іншых краінаў складанай, іерархічна арганізаванай структурай. У ФНКА ўваходзяць беларускія нацыянальна-культурныя аўтаноміі (НКА) з розных куткоў Расіі, а яны, у сваю чаргу, стасуюцца яшчэ з многімі суполкамі беларусаў, культурнымі аб’яднаннямі...

– Так. Існуе безліч арганізацый, якія не адпавядаюць фармату НКА, як таго патрабуе федэральны закон РФ.

– А што трэба зрабіць, каб адпавядаць?

– Па-першае, падрыхтаваць і зацвердзіць статут. Па-другое, у органах юстыцыі зарэгістраваць арганізацыю як НКА. Пасля 1991 года на тэрыторыі былога СССР ўзніклі незалежныя нацыянальныя дзяржавы, а на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі – вялікая колькасць грамадскіх арганізацый, створаных, так бы мовіць, па нацыянальнай прыкмеце. І для таго, каб уладам прасцей было задавольваць розныя нацыянальна-культурныя патрэбы грамадзянаў, у 1996 годзе быў прыняты адмысловы закон пра НКА. Зарэгістравацца і існаваць у якасці НКА даволі складана, бо органы, якія займаюцца рэгістрацыяй, вельмі пільна сочаць за выкананнем усіх патрабаванняў. У Расійскай Федэрацыі 183 нацыі і народнасці, якія размаўляюць на 230 мовах. А нацыянальных федэральных аўтаномій на ўсю Расію –толькі дзевятнаццаць. У рэгіёнах Расіі трыццаць тры беларускія нацыянальна-культурныя аўтаноміі. А арганізацый, з якімі працуе ФНКА беларусаў Расіі, – шэсцьдзесят шэсць.

– А статус НКА дае нейкія выгоды ў параўнанні са статусам простай суполкі?

– У кожным рэгіёне Расійскай Федэрацыі свой фармат стасункаў суполак з мясцовымі ўладамі і з тымі органамі пры кіраўніцтве рэгіёна, якія займаюцца міжнацыянальнымі адносінамі. Дзесьці нават адмысловыя міністры ёсць... Сябрам ФНКА, асабліва пасля таго, як мяне ў якасці кіраўніка беларускай арганізацыі ўвялі ў склад Савета пры Прэзідэнце Расійскай Федэрацыі па міжнацыянальных адносінах, размаўляць з высокімі чыноўнікамі і вырашаць нейкія пытанні стала значна прасцей і эфектыўней.

– Кіраўнікі ФНКА аўтаматычна ўваходзяць у гэты Савет?

– Не, толькі згодна з указам прэзідэнта. Зрэшты, ніякіх прэферэнцый, грошай, пасведчанняў і да таго падобнага гэты статус не прадугледжвае, затое тэзісы, агучаныя на кожным паседжанні, што праходзяць два разы на год, адразу пераўтвараюцца ў распараджэнні прэзідэнта.

– ФНКА, наколькі я разумею, узаемадзейнічае з Амбасадай Беларусі ў Расіі і з беларускім Міністэрствам замежных спраў (МЗС). Ці не ўзнікалі нейкія праблемы арганізацыйнага характару ці з дакументамі праз тое, што з афіцыйнага расійскага пункту гледжання Крым ёсць тэрыторыяй Расійскай Федэрацыі, а з пункту гледжання беларускага – не?

– Праблема вельмі актуальная. У Крыме і ў горадзе федэральнага падпарадкавання Севастопалі каля 30 000 беларусаў, беларускія арганізацыі там вельмі актыўныя і згуртаваныя. І беларуская мова там гучыць, і кампанент беларускай культуры там развіваецца. Я гэта бачыў на свае вочы, калі сёлета браў удзел у імпрэзе, прысвечанай Максіму Багдановічу. Кіраўнік нашай мясцовай арганізацыі выступіў з прапановай усталяваць там помнік паэту. Вядома, такую вось ініцыятыву падтрымаюць усе, і Міністэрства культуры, і МЗС Беларусі. Ніхто ж не просіць грошай ці яшчэ чаго. А людзі працуюць, маюць падтрымку з боку Расіі... Але мушу прызнаць, што многія справы, якія маглі б рабіцца, праз згаданыя абставіны там не робяцца.

Разумееце, усе нацыянальна-культурныя аўтаноміі, і ФНКА беларусаў Расіі ў прыватнасці, – арганізацыі непалітычныя, і я лічу, што гэта вельмі правільна. Мы па-за палітыкай у глабальным сэнсе, але нацыянальна-культурную дзяржаўную палітыку мы не толькі мусім ведаць і падтрымліваць, але і актыўна праводзіць яе, мо' нават і фармаваць. І паколькі мы грамадская арганізацыя, дык нейкія адмысловыя тэмы, якія на больш высокім узроўні маюць “замарожаны” статус, маем магчымасць не ўздымаць. Урэшцэ, ёсць Канстытуцыя Расійскай Федэрацыі, і для мяне як грамадзяніна Расіі няма пытання па Крыме. Ягоны статус для мяне відавочны – гэта расійская тэрыторыя, і там жывуць грамадзяне Расіі, блізу 30 000 з якіх назваюць сябе беларусамі. Там актыўна ідзе будаўніцтва, будуюць Крымскі мост, і самая вялікая праблема там зараз, шчыра вам скажу, – гэта калі надвор’е не вельмі добрае. Процьма людзей адпачывае. Будуюць фантастычны аэрапорт, з Масквы туды каля сарака авіарэйсаў, і ўсё адно квіткі набыць – праблема.

– У ФНКА добрыя стасункі з Дэпартаментам адукацыі ураду Масквы, і ўсе нашыя ініцыятывы па гэтай лініі атрымліваюць падтрымку, шмат выступаем у гімназіях, нядаўна правялі двухдзённую канферэнцыю на Вераб'ёвых гарах... Зараз сканчаем працу над падрыхтоўкай кнігі, прысвечанай 100-годдзю Пятра Машэрава. За кнігі “Пётр Машэраў – сын беларускага народа” і “Рэспубліка-партызанка” мы атрымалі дзяржаўную ўзнагароду Расійскай Федэрацыі. Таксама мы актыўна падтрымліваем праекты Рускай Праваслаўнай царквы – сярод нашых актывстаў уладыка Дзімітрый, архіепіскап Віцебскі і Аршанскі, прадстаўнік Беларускага экзархата Рускай Праваслаўнай царквы Маскоўскага патрыярхата, намеснік старшыні Рады аўтаноміі беларусаў Расіі. Святароў-беларусаў у актыве рэгіянальных суполак, дарэчы, даволі шмат. У межах праекта “Беларускі мір ад Уладзівастока да Беластока” мы даследуем кампактнае пражыванне беларусаў, нам вельмі дапамагае ў гэтай справе Алег Рудакоў з Іркуцку, намеснік старшыні Рады беларусаў Расіі па беларусістыцы. Мы актыўна падтрымліваем будоўлю Сафійскага сабора ў Віцебску. У Татарстане імем пісьменніка Фарыда Харуліна, які загінуў падчас вызвалення Віцебскай вобласці, назвалі школу, і Сяргей Марудэнка, ганаровы консул Беларусі ў Татарстане, адкрыў яму на Віцебшчыне помнік. Стварылі фільм пра арганізатара першай падпольнай арганізацыі падчас вайны ў Гародні. Пра Пятра Машэрава таксама зрабілі добры фільм. Вельмі важна тое, што сродкі на ўсе гэтыя праекты – не дзяржаўныя. Гэта выключна грамадская ініцыятыва. Калі ў Беларусі абмяркоўвалі закон “Аб беларусах замежжа”, да нас звярнуліся з Міністэрства замежных спраў. Мы сфармулявалі дванаццаць заўвагаў, і ўсе яны былі ўлічаныя.

– А беларуская дзяржава вам дапамагае? Праз амбасаду, праз МЗС?

– Ужо два гады як на тэрыторыі амбасады Рэспублікі Беларусь у Расійскай Федэрацыі адкрыўся Дзелавы і культурны комплекс, у цэнтры Масквы, з вялікай заляй на 320 месцаў. Для параўнання: у Маскве ёсць Дом нацыянальнасцяў, у якім акрэдытаваныя ўсе нашыя гарадскія арганізацыі. Там можна абсалютна бясплатна правесці мерапрыемствы, забяспечаныя метадычнай дапамогай, здымкамі, фатаграфаваннем, нават лёгкі фуршэцік зрабіць. Дык вось там самая вялікая заля ўсяго на 100 месцаў. Таксама зараз у многіх рэгіёнах Расійскай Федэрацыі створаныя Дамы дружбы. Напрыклад, у тым Доме, што ў Татарстане, для кожнай дыяспары створана рабочае месца. З тэлефонам, інтэрнэтам, умовамі для заняткаў з дзецьмі. Тое самае і ў Рэспубліцы Комі.

Зрэшты, калі ёсць жаданне зладзіць нейкае мерапрыемства, то праблемаў няма. Многія нашыя мерапрыемствы, напрыклад, праходзяць у бібліятэках. МЗС, Міністэрства інфармацыі, Міністэрства культуры Беларусі нас падтрымліваюць інфармацыйна. Яшчэ раз падкрэсліваю, што і наша ФНКА, і ўсе рэгіянальныя НКА – пры ўсіх фармальных арганізацыйных прыкметах, накшталт бухгалтэрыі, зносін з органамі юстыцыі, падатковымі і да т.п. установамі – вядуць работу абсалютна на грамадскіх пачатках.

– Праз добрыя стасункі з Дэпартаментам адукацыі ці не думалі замахнуцца на адкрыццё беларускай школы ў Маскве?

–Адкрыццём ў Маскве беларускай школы яшчэ ў 1990 годзе пачаў рупіцца Раман Чырвонцаў, у той час – народны дэпутат Массавета. Спачатку атрымалася дамовіцца з дырэктарам школы на Краснай Прэсні распачаць заняткі нядзельнай школкі для васямнаццаці груп розных нацыянальнасцяў. Беларускую школку тры гады таленавіта вяла Ганна Багуліна-Рыжкоўская.

Там часам Юры Лужкоў даў зялёнае святло на адкрыццё ў Маскве нацыянальных школ, нават падборам беларускамоўнага спецкалектыва пачалі займацца. Але праблема выявілася ў іншым: у Маскве няма кампактнага рассялення беларусаў, а штодзень вазіць дзяцей з усяе Масквы ў адну беларускую школу бацькі не мелі магчымасці. У рэшце рэшт больш практычным аказалася стварэнне нацыянальных факультатываў: адно з класных памяшканняў афармляецца ў беларускім стылі, даецца інфармацыя пра беларускі этнас, Рэспубліку Беларусь, беларускіх паэтаў і пісьменнікаў, гучаць аудыёзапісы, народныя і сучасныя беларускія песні.

– Выходзіць, што беларуская дыяспара ў Расіі буйная, разгалінаваная, але моўна асіміляваная...

– Пра ўсіх казаць не буду, скажу пра сябе. Я нарадзіўся ў Мінску, школу скончыў у Мінску, інстытут скончыў у Мінску. Я чытаю і магу добра гаварыць па-беларуску, але пры гэтым лічу, што калі нехта хоча перайсці на мову, то трэба, каб гэта ўсё ж не была трасянка. І рабіць гэта лепей у адпаведным моўным асяродку. Ніякіх праблемаў у стасунках з беларускамоўнымі праз тое, што я размаўляю з імі па-руску, у мяне ніколі не было. Пры гэтым мне вельмі прыемна ўсведамляць, што акрамя Расіі практычна ўсе беларусы замежжа беларускамоўныя.

– На развітанне скажыце, калі ласка, колькі словаў пра тое, якой Вам бачыцца арганізацыя ЗБС “Бацькаўшчына”. Ці можаце даць парады па арганізацыі, пакрытыкаваць?

– Нізкую інтэнсіўнасць супрацы ФНКА беларусаў Расіі з ЗБС “Бацькаўшчына” я лічу сваёй асабістай недапрацоўкай. Сёння, калі і беларуская дзяржава, і беларусы свету ўважліва назіраюць за тым, што адбываецца на Радзіме, калі на ўсіх узроўнях надаеца ўвага развіццю беларускай мовы, вы як міжнародная арганізацыя знаходзіцеся на вельмі адказным участку, выконваеце важную грамадскую функцыю. Відавочныя вялікія аб’ёмы і высокі прафесійны ўзровень вашай працы. Таксама кідаецца ў вочы высокая заргужанасць кіраўніцтва – Алены Макоўскай і Ніны Шыдлоўскай. Чалавек, не зацікаўлены шчыра гэтай справай, папросту не зможа яе рабіць. Я асабіста некалькі разоў звяртаўся ў “Бацькаўшчыну”, каб здабыць кантакты беларускіх актывістаў за мяжой, яшчэ ў той час, калі не было Кансультатыўнага савета пры МЗС, і заўжды атрымліваў поўную інфармацыю.

Магу і пакрытыкаваць. Вашая арганізацыя заўсёды вылучалася нейтральным падыходам да любой праблемы, але асабіста мне здаецца, што вы часам робіце “заступы” ў палітычную сферу ў сітуацыях, калі можна было б устрымацца. Напрыклад, даволі востры зварот з нагоды падзеяў 25 сакавіка, абвесткі пра збор грашовай дапамогі затрыманым. Мне здаецца, што завастрэнне ўвагі на падобных рэчах можа быць для арганізацыі шкодным і нават небяспечным. Напрыклад, прэтэнзіі могуць прад’явіць дзяржаўныя ўлады. У Расійскай Федэрацыі такім чынам скасавалі федэральную ўкраінскую арганізацыю, скасавалі азербайджанскую. І я лічу, што калі дзяржава лічыць, што хтосьці парушае заканадаўства, ствараючы небяспеку для дзяржаўнага ладу, то мае права адрэагаваць. Таксама мне здаецца, што “Бацькаўшчына” магла б больш увагі надаваць патрыятычнаму асвятленню тэмы Вялікай Айчыннай вайны, бо, напрыклад, у Расіі да беларусаў асабліва добрае стаўленне якраз яшчэ і праз тое, што Беларусь вельмі густа палітая крывёю прадстаўнікоў розных нацый і народнасцяў, якія двойчы за вайну праходзілі па яе зямлі.

Але, паўтаруся, я ў захапленні ад вашай мужнасці, ад нязменнай адданасці вашай высокай місіі.

Гутарыў Сяргей Кандраценка, прэс-сакратар МГА “ЗБС “Бацькаўшчына”

Публікацыя зроблена ў межах ініцыятывы “Грамадскі  ўдзел”, якая аб’ядноўвае розныя арганізацыі дзеля пашырэння грамадскай актыўнасці і развіцця грамадзянскай супольнасці.