Першы З’езд беларусаў свету ў Мінску ў 1993 г. стаўся знакавай падзеяй у айчыннай гісторыі, своеасаблівым сімвалам аб’яднання падзеленай і дзяржаўнымі, і ідэалагічнымі межамі нацыі.

Аднак можна казаць пра тое, што на пачатку 1990-х гг. падзел існаваў не толькі па лініі метраполія – дыяспара,­ але і ўнутры самога замежжа. Павод­ле звестак мандатнай камісіі, 255 чалавек на З’ездзе прад­стаўлялі суро­дзічаў у краінах Захаду (Аргентына,­ Аўстралія, Бельгія, Вялікабры­танія, Канада, ЗША, Нямеччына, Францыя­ і інш.) – г. зв. “далёкае замежжа” і 235 чалавек – беларусаў на прасторах­ былога СССР – “блізкае замежжа”. Гэтае размежаванне на “далёкае” і “блізкае” замежжа мела не толькі геаграфічнае, але і сэнсавае значэнне.­

У заходніх краінах беларускія грамады былі запачаткаваныя найбольш паваеннай эміграцыяй, людзьмі ан­тыкамуністычнай скіраванасці, што цягам амаль паўстагоддзя свайго жыцця ў замежжы, як маглі, спрыялі знішчэнню Савецкага Саюзу і з’яў­ленню незалежнай Беларусі. Гэтыя суполкі рознымі спосабамі прапаган­давалі беларускую гі­сторыю і культуру на Захадзе, намагаліся падтры­моўваць праявы дысідэнцтва і розныя нефармальныя групы і ініцыяты­вы на Бацькаўшчыне, захоўвалі бела­рускую мову і звычаі ў сваіх асяроддзях. Ва ўсім згаданым прадстаўнікі паваеннай эмі­грацыі мелі як дасяг­ненні, гэтак і праблемы. Да дасягнен­няў можна залічыць сотні выдадзеных­ “за жалезнай заслонай” беларускіх кніг і перыёдыкаў, тысячы канцэртаў, выставаў, фестываляў беларускай культуры, доўгагадовую дзейнасць беларускай рэдакцыі Радыё “Свабода”, палітычную рэпрэзентацыю бе­ларусаў, у выніку якой штогод на 25 сакавіка ў розных гарадах свету каля­ афіцыйных будынкаў можна было ўбачыць бел-чырвона-белы сцяг, а су­родзічы прымалі віншаванні з Днём незалежнасці ад іншых нацыя­нальных арганізацый, а таксама палі­тычных дзеячаў і ўрадоўцаў розных узроўняў (ад мэраў да прэзідэнтаў). Да пачатку 1990-х гг. беларускія су­полкі на Захадзе мелі вялікі досвед дзейнасці, але і пэўныя праблемы, якія былі звязаныя з фізічным адыхо­дам прадстаў­нікоў паваеннай эмігра­цыі і неабходнай “зменай пакаленняў” у арганізацыях. Актыўныя ў грамадска-культурным жыцці кадры імкліва старэлі, народжаная на эміграцыі моладзь у арганізацыі прыходзіла мала.­ Гэта адлюстравалася і ў прадстаўніц­тве “далёкага замежжа” на Першым З’ездзе беларусаў свету. Не мелі ўжо магчымасцей на яго прыехаць (хоць яшчэ жылі) ні Наталля Арсеннева, ні Антон Адамовіч, ні Вітаўт Тумаш, ні Янка Міхалюк, ні некаторыя іншыя знакавыя для беларускай паваеннай эміграцыі асобы. Праўда, сярод дэле­гатаў з’езда з заходніх краінаў было­ багата знакамітых і актыўных бела­рускіх дзеячаў: Зора і Вітаўт Кіпелі, Янка Запруднік, Вера і Вітаўт Рамукі (ЗША), Янка Жучка (Бельгія), Алег і Уладзімір Шнэкі (Аўстралія), Мі­хась Наўмовіч (Францыя) і іншыя.Узрост большасці быў ужо добра за 60. Дастат­кова дасведчаныя і актыў­ныя “заходнія” беларусы­ пасля з’яў­лення на мапе незалежнай Рэспублікі Беларусь актыўна імкнуліся, дапамаг­чы­ беларускай­ дзяржаве пад бел‑чыр­вона-белым сцягам у нацыянальным будаўніцтве. Гэтыя намеры­ актыўна агучваліся на Першым З’ездзе бела­русаў свету. У “бліжнім замежжы” сітуацыя на пачатку 1990‑х была зусім іншая. Фактычна, беларускія суполкі на пост-савецкай прасторы актыўна ствара­ліся менавіта ў выніку распаду СССР. З’яўленне дзяржаўных межаў унутры некалі адное краіны актуалізавала праблемы карэннага і некарэннага­ на­сельніцтва, паставіла на парадак дня неабходнасць аб’яд­ноўвацца прадстаўнікам “нацыяналь­ных меншасцяў” для вырашэння ўласных прабле­маў. Суродзічы ў “блізкім замежжы”, у адрознен­не ад прадстаўнікоў паваеннай эміграцыі на Заха­дзе, гуртаваліся часцей не для захавання, а для адраджэння нацыя­нальнай самасвядомасці, культуры, мовы. Гэта было своеасаблівае “вяртанне да каранёў”, якому распад савецкай дзяржавы даў добры імпульс. Цягам пяцігодкі напярэдадні Перша­га З’езда беларусаў свету асобныя беларускія арга­нізацыі паўсталі фактычна ў кожнай былой рэспубліцы СССР. Іх удзельнікаў аб’ядноўвала цікавасць да беларускай гісторыі і культуры, а таксама да беларускай дзяржавы, рэсурсы якой маглі дапамагчы абараніць інтарэсы суродзічаў­ у новых неспрыяльных сацыяльна-экана­міч­ных умовах. Беларусы з “блізкага замежжа” такса­ма агучвалі на з’ездзе імкненне дапамагчы неза­лежнай беларускай дзяржаве, але шмат каму з іх саміх па­трэбная была­ дапамога. Суродзічы з зонаў нацыя­нальных канфліктаў марылі вярнуцца­ ў Беларусь,­ былыя вязні ГУЛАГу, прыкладам, з Рэспуб­лікі Комі, казалі пра незавершаную рэабілітацыю, беларусы з краінаў Балтыі – пра нацыянальны ўціск.

Такім чынам, беларускае замежжа­ ў часе Перша­га З’езда беларусаў свету ўяўляла сабою дыяспа­ры як бы двух пакаленняў: “сталыя” – заходнія, антыкамуністычныя, дасведчаныя і ў пэўным сэнсе самадастатковыя ды “новыя” – постсавецкія, вытворныя ад развалу Савецкага Саюзу, больш маладыя, арыентаваныя на сувязі з метраполіяй.

З’езд засведчыў як наяўную розніцу ў стане і этапах развіцця беларускіх дыяспараў “далёкага”­ і “блізкага” замежжа, гэтак і пэўныя агульныя праблемы. Замежныя беларусы з розных­ бакоў казалі пра стан беларускай мовы ў самой Беларусі, пра неабходнасць дэмакратызацыі грамадства і забес­пячэння сапраўднай незалеж­насці краіны, а такса­ма пра “візавую праблему”, агульную для ўсіх замежных суродзічаў. Агульнай­ была і эйфарыя ад сустрэчы ды надзеі на перспекты­вы беларускага­ Адраджэння. Цягам наступных­ 25 гадоў у беларус­кім замежжы адбыліся істотныя зме­ны, і пераваж­ная большасць іх была так ці інакш звязаная з падзеямі ў метраполіі. Так, у бе­ларускіх асяродках­ на Захадзе адбылася своеасаблі­вая “змена пакален­няў”, але не за кошт “дзяцей эмі­грантаў”, а за кошт новай хвалі эміграцыі з незалеж­най ужо Рэспублікі Беларусь, палітычная і эка­намічная сітуацыя ў якой няспынна спрыяе выезду насельніцтва. Такім чынам у “старыя”, створаныя паваеннымі эмігран­тамі арганізацыі прыйшлі новыя людзі, народжа­ныя пераважна ў СССР, што стала спрыяць ментальнаму збліжэнню дыяспараў у “далёкім” і “бліз­кім” замежжы. Да таго ж, новыя эмігранты сталі засноўваць і новыя арганізацыйныя структу­ры, што зрабіла “заходняе”­ замежжа больш разнастай­ным. Прыкладам, з’яві­ліся беларускія суполкі ў Чэхіі, Швейцарыі і інш., новыя творчыя іні­цыяты­вы, як “Яваровы людзі” ў Канадзе. Да таго ж “далёкае” замежжа праз чвэрць стагоддзя стала агулам­ больш маладым у параўнанні з пачаткам 1990‑х.

Тымчасам дыяспары на постсавецкай прасторы­ паступова набіраліся досведу і ў грамадска-культурнай працы, і ва ўзаемадзеянні з метраполіяй. Апошняе справакавала пэўны падзел суполак на тыя, што актыўна падтрымоўваюцца афіцыйным Мінскам і тыя, што не падтрымоўваюцца праз іх “апазіцыйнасць” да ўладаў і палітыкі Рэспублікі Беларусь. Трэба адзначыць, што гэты падзел супо­лак на “сваіх” і “не-сваіх” закрануў пераважна дыяспары “блізкага замежжа”, як больш залежныя­ ад метраполіі. Беларускія суполкі на Захадзе змаглі супрацьстаяць яму, апынуўшыся, праўда, у выніку ў шэрагу пераважна “не-сваіх” для метраполіі.

Беларускія ініцыятывы на постсавецкай прасто­ры таксама паступова робяцца больш разнастайны­мі, засноўваюцца новыя цэнтры, школкі, творчыя­ калектывы, наладжваюцца сувязі паміж суполкамі. Гэтаму, як і ў “далёкім замежжы” шмат спрыяе развіццё інфармацыйнага грамадства і новыя тэх­налогіі. Сёння заўважнай з’явай стала стварэнне­ беларускіх суполак ды рэалізацыя тых ці іншых ініцыятываў з дапамогай сацыяльных сетак і ін­тэрнэту наогул. Гэта ж дапамагае і больш шчыльным і аператыўным сувязям з суродзічамі ў метра­поліі. Разам з тым, сёння шмат якія суполкі ўжо “блізкага замежжа” падыходзяць да праблемы зме­ны пакаленняў, ад вырашэння якой будзе залежыць іх далейшы лёс.

Такім чынам, за чвэрць стагоддзя, што мінулі ад Першага З’езда беларусаў свету, у беларускім замежжы адбыліся вельмі значныя змены, вартыя адмысловага навуковага вывучэння. Варта адзна­чыць, што даследаванням замежжа (асабліва “далё­кага”) у значнай ступені спрыяе дзейнасць Беларус­кага інстытута навукі і мастацтва, які цягам апош­ніх дзесяцігоддзяў пераары­ентаваў сваю дзейнасць­ з выключна эмі­грацыйнай на супрацу з арганіза­цыямі метраполіі. Дзясяткі кніг выдадзеныя БІНіМам супольна з рознымі выдавецтвамі Белару­сі, а найбольш з Згуртаваннем бе­ларусаў свету “Бацькаўшчына”, перыёдык “Запісы БІНіМ” сёння­ таксама ўжо нью-ёркска-мінскі праект. Асабліва важна, што і эміграцыйныя архівы, дзякуючы ін­стытуту паступова перадаюцца ў Беларусь, робяц­ца бліжэйшымі для айчынных даследчыкаў. Гэткая­ супраца канкрэтнай установы замежжа з метрапо­ліяй таксама ёсць важнай рысай тых зменаў, што адбыліся за чвэрць стагоддзя.

Але парадаксальным чынам на З’ездах белару­саў свету па-ранейшаму абмяркоў­ваюцца пытанні і лёсу беларускай мовы ды культуры, і неабходнасці дэмакратызацыі грамадства, і забеспячэнне рэальнай неза­лежнасці Беларусі, а таксама адмены візаў для замежных суродзічаў. І па-ранейшаму актуальнай застаецца сітуацыя “падзеленай нацыі”. 

Наталля Гардзіенка