Часам на Радзіме для рэалізацыі чагосьці не хапае — і беларусы з’язджаюць. З’язджаюць па лепшае жыццё і самарэалізацыю. З’язджаюць, каб дамагчыся поспеху і прызнання ў свеце. Відавочна, такіх менш. Але ў першую чаргу яны ў іншых краінах фармуюць меркаванне пра нас як нацыю. Менавіта пра такіх беларусаў — сумесны праект часопіса “Большой” і грамадскай кампаніі “Будзьма беларусамі!“. Ведаем сваіх, шануем сваіх і ганарымся імі!
Поўную рускамоўную версію інтэрв’ю чытайце на сайце www.
Беларускамоўная версія — на сайце www.budzma.by.
Пазнаць пані Алену, якая сустракала нас на чыгуначнай станцыі Манчэстэра, было лёгка: так сярод чужых вылучаеш свайго. Светлы твар, ветлівая ўсмешка, пальцы цярэбяць-перабіраюць торбачку са знаёмым чырвона-белым арнаментам. Дый хата адпавядала гаспадыні: усё па-беларуску звыкла, утульна. Было дзіўнае адчуванне, быццам пасля доўгай вандроўкі па далёкай, няхай і прыгожай, але чужой краіне раптам трапіў дадому, на Беларусь. Ці, можа, гэта пані Алена ніколі і не з’язджала адтуль?
— Падчас вайны мы з мамай былі ў Нямеччыне, працавалі на немцаў на ферме. А як вайна скончылася, усе пачалі арганізоўваць свае абозы: украінцы, латышы, палякі, рускія. Беларускага спачатку не было, і тыя з нас, хто пайшоў у рускі абоз, адразу былі высланыя без пытанняў — у Сібір ці яшчэ куды. А такія, як мы, хто трапіў у польскі, змаглі застацца на Захадзе. Англія і Амерыка тады запрашалі на працу. Мама выбрала Англію — яна ўсё ж бліжэй да Беларусі. Да 70-х гадоў мы ўсё яшчэ планавалі вярнуцца, усё спадзяваліся — вось-вось паедзем на Беларусь. Але ў 70-я, калі нашыя дзеці падраслі, мы пабачылі, што вяртацца позна.
— А навошта так доўга чакалі?
— Бо ніколі не хацелі пад рускімі жыць. Перад вайной мы належалі Польшчы. Як бы там ні было, але хоць чалавек спаў спакойна. Саветы мы чакалі як вызваленцаў. Думалі, будзе свабода, жыццё добрае, мову дазволяць. Але як дачакаліся, дык і пабачылі, якое яно “добрае”. Усе знікла ў магазінах, падаткі вялікія, малако нават здавалі, чаго ніколі за палякамі не было. Але найгоршае тое, што пачалі людзей вывозіць. Ноччу прыязджаюць і забіраюць.
За Польшчай, праўда, мы былі вымушаныя ў школе размаўляць па-польску. Да школьнай брамы гаварылі па-беларуску, а як пераступалі — толькі па-польску.
Ідзем першы раз у школу, як саветы прыйшлі, скачам-радуемся, што не патрэбна больш на польскую пераходзіць. Прыходзіць у клас той жа настаўнік, што вучыў нас па-польску. Мы думалі, што ён паляк, а ён: “Добры дзень, дзеткі!” Мы і вочы вытарашчылі — што ж дзеецца! Настаўнік! Па-беларуску гаворыць! Вельмі добра вучыў. Тры месяцы. Аднаго дня ідзем у школу — перад школай стаіць аўто. Заходзім, чакаем настаўніка, а яго ўсё няма і няма. Потым адчыняюцца дзверы, уваходзіць ён у суправаджэнні дзвюх асоб. І кажа: “Дарагія дзеткі, прабачце, я мушу вас пакінуць — еду ў санаторый лячыцца”. А ён быў такі высокі, рудаваты. А тады стаяў — белы як папера. Меншыя нічога не зразумелі, але за намі на лаўках хлапцы сядзелі па 15-16 гадоў. Адзін з іх устае і кажа: “Спадар настаўнік, мы ж бачым, што вас арыштоўваюць!” І як пачаў біць рукамі па парце! І мы пачалі і рукамі, і нагамі тупатаць. Настаўнік нічога не сказаў — папросту самлеў. Яго падпахі ўзялі і адвялі ў аўто. Потым мы даведаліся, што яго судзілі як ворага нарога, і ён загінуў недзе ў турме. Дык вось як можна жыць пад такім рэжымам?
— А як вайна скончылася?
— У Англіі пасля вайны не хапала працоўнай сілы, вось яна і запрашала. Як прыехалі, мужчыны пайшлі ў капальні і на фермы, а жанчыны — на тэкстыльныя фабрыкі. Мы з мамай трапілі блізка ад Манчэстэра на ферму, падпісалі кантракт на два гады. Спачатку працавала на машынах, якія моцна грукаталі, некалькі тыдняў не чула нічога, а потым прайшло — чалавек да ўсяго прывыкае. Пасля мы пераехалі ў Брадфард. Я таксама пайшла на тэкстыльную фабрыку, але ўжо на больш лёгкую працу, працавала з іголкай. Плацілі нам добра — я зарабляла больш за мужчын. У 70-80 гады пачалі закрываць фабрыкі. Такія гарады, як Манчэстэр — гэта працоўныя гарады: ідзеш па іх раней — адны коміны, коміны, фабрыкі. Цяпер толькі дзе-нідзе пабачыць можна.
У Брадфардзе мы жылі да 1965 года, нарадзілі трох сыноў. А потым у Лондане айцец Надсан сарганізаваў беларускі інтэрнат. І наш старэйшы сын быў там першы вучань. Гэта была магчымасць вучыць дзяцей беларускай мове, гісторыі. Заняткі праходзілі ў суботу-нядзелю, калі быў час, а так дзеці хадзілі ў звычайную англійскую школу. Праз тры гады другі сын паехаў. А як трэцяга сына патрэбна было адпраўляць, дык і мы вырашылі ехаць у Лондан.
Лондан і жыццё лонданскае мне вельмі падабаліся. Гэта, канечне, сталіца: ёсць куды паехаць, што паглядзець. Там і арганізацыя ж была — Згуртаванне беларусаў. Збіраліся разам — гутаркі-вечары, танцы нават. Ніхто нікому нічога не забараняў. Рабі што хочаш, толькі не рабі шкоды.
— Ці так важна захоўваць самаідэнтычнасць на чужой зямлі?
— Вельмі важна. Гэта будуе будучыню. Тут беларусы жылі з часоў ВКЛ. Ад іх застаўся след. Нацыя не згіне, я веру. Не цяпер, то пазней адродзіцца. Пакуль будуць людзі.
Я — беларуска, і гэтага ўжо не змяню да смерці. Я прыехала з маленькай вёсачкі, там я нарадзілася, расла, там гаварыла на роднай мове. Гэта святое. Ніхто з тых, хто прыехаў сюды, ад Беларусі не адмовіўся. Кім ты нарадзіўся, тым ты і будзеш да канца. Бо душу ж не зменіш.
Я памятаю, прыйшла да мамы і пытаю: “Мама, там кажуць, што мы палякі. Хто мы ёсць?” Яна кажа: “Дачушка, мы — беларусы”. З таго часу, я знаю, хто я.
У Англіі, як мы прыехалі, ніхто не знаў пра нас. Мы не хацелі запісвацца ні палякамі, ні рускімі, але ў спісе нацыянальнасцяў не было яшчэ беларусаў. Таму ў графе “нацыянальнасць” засталося пустое месца. А як толькі абвясцілі незалежнасць, усе пачалі арыентавацца, хто ты, дзе ты.
Ангельцы пры размове не робяць розніцы — ці ты беларус, ці ты ангелец. Яны вельмі флегматычныя. Можа, некаторыя і думаюць штосьці такое, але не паказваюць. Прыехалі мы аднойчы ў Ёрк, пайшлі гуляць па горадзе групай. Зайшлі ў магазін з абуткам — вочы нашыя разбегліся, бо ніколі такога не бачылі. І я згубіла сваю групу — у магазіне было некалькі выхадаў. Убачыла паліцыянта, запыталася. “О, — кажа, — дык ты далёка ад прыстанку. І павёў. Давёў да іншага паліцыянта — перадаў яму, той — іншаму. Так мяне давялі да прыстанку. Паліцыя тады была — сябра чалавека. Яны сустракалі, гаварылі, ніякіх пісталетаў не насілі… Цяпер, як сюды прыехалі з Афрыкі, з Пакістана… і трэцяй часткі вы таго не ўбачыце, як тады.
— Чаму так важна захоўваць сваю сімволіку?
— Час прайшоў, няма ўжо тых саветаў, Расія вярнула свае сімвалы — двухгаловага арла і сцяг свой, Украіна вярнула, толькі мы нешта новае выдумалі, нібы толькі што нарадзіліся. Чаму важна? Бо гэта найважнейшае, што можа даць чалавеку яго годнасць. Гэта нашыя карані, нашыя продкі, памяць пра дзяржаву — моцную, незалежную. Людзі ваявалі за гэта, паміралі за гэта. Нашто ж гэта губляць? Кожная нацыя трымаецца сваёй гісторыі. Чаму ў Расіі няма зоркі і чырвонага сцяга? Гэта ж яны іх прыдумалі. Але яны вярнулі сваю годную гісторыю. А мы?
Тое ж тычыцца і мовы. Цяпер цяжка пазнаць беларусаў, бо ўся моладзь размаўляе на расійскай мове. Час робіць сваё. Колькі гадоў Расія насаджала сваё? Доўга. Людзям паступова гэта зрабілася няважным. У 90-я было адраджэнне: мовы, культуры… І калі б трымаліся гэтай палітыкі, дык маладое пакаленне ўжо б гаварыла на беларускай мове, Урад бы працаваў на дзвюх мовах… Людзі б па сваёй волі перайшлі на мову. Няма мовы — няма дзяржавы, няма гісторыі — няма дзяржавы. Вынік?
16 гадоў я была старшынёй у Згуртаванні беларусаў Вялікабрытаніі. У 90-я гады пачала паміраць старая эміграцыя. Тыя, каму гэтая справа была насамрэч дарагая. У 1995 мой муж памёр, ён быў 25 гадоў старшынёй, у 1997 — сакратар Згуртавання. Засталася новая эміграцыя, якая не арыентавалася ні ў чым.
— Новая эміграцыя чымсьці вылучалася ці вылучаецца?
— Сучаснасць бярэ сваё. Тут шмат бізнесоўцаў-беларусаў, але яны толькі бізнес робяць, нічым больш не цікавяцца. Мы не прыехалі па бізнес ці лёгкае жыццё. Мы страцілі Радзіму, нам не было куды вяртацца. Куды прывезлі нас — там і пачалі жыць. Яны — не.
У пані Алены свой невялічкі гарод каля дома. Тут адчуваеш сябе як у бабулі на вёсцы: звыклыя для вачэй яблыні, кусты з ягадамі, у канцы кастрычніка — дзе-нідзе былі трускалкі і маліны. Нам нават давялося пакаштаваць. Дажджу тут шмат, а таму трускалкі не такія як ў нас — вадзяныя вельмі. Усё, вядома, любіць сонца.
— Гарод маленькі, але мне хапае! — кажа пані Алена. — Ёсць што рабіць — пакуль пачысціш, праполеш… дзеці жывуць недалёка, на суседняй вуліцы, наведваюцца часцяком, але з гародам дапамагаюць толькі калі папрасіць — ці то плот падвязаць, ці то яшчэ што зрабіць — у іх сваіх спраў поўна. У гэтым гародзе ніхто столькі не сядзеў, як мой сын, калі вось нядаўна прыязджаў. Рана ўстане, зробіць каву, запаліць папяросу і сядзіць — адпачывае.
— Лёгка марыць у 18, а вы цяпер марыце? І пра што?
— Цяжка адказаць. Пра што я магу цяпер марыць? Улічваючы, што я ўсё жыццё аддала грамадскай справе, якую пачала яшчэ дзяўчынай у Нямеччыне, мара мая — пра сапраўдную незалежнасць Беларусі. Каб не загінулі наш сцяг, наша Пагоня, мова. Няхай без мяне — але толькі каб існавала. Ну, а другое — каб дзяцей добра пакінуць. Бачыце, бацькі так заўсёды пра дзяцей. Старэйшаму майму сыну ўжо за 60, але ўсё роўна хочацца пакінуць іх у добрым стане. Ну і яшчэ — каб дажыць жыццё без пакут, без хваробаў. Спакойна адысці на той свет.
Праект ажыццяўляецца пры падтрымцы ка