Што значыць мова для беларуса ў дыяспары? Дракахруст: Існуе тэза — беларуса, асабліва за мяжой, няма без мовы. Ці сапраўды гэта так? А калі не, то што лучыць, можа лучыць беларусаў у дыяспары?

Шыдлоўская: Гэтае пытанне — ледзь не самае асноўнае. Гэта такі грунт, ад якога адштурхоўваемся ў нашай працы штодня. Калі глыбока разглядаць гэтае пытанне, то ніводнай нацыі без мовы не існуе, не толькі беларусаў. Іншая справа, што ў беларусаў склалася ўнікальная моўная сітуацыя, калі няма адзінай мовы ўжывання па стане на сёння. Як вы ведаеце, гэта замацавана і юрыдычна, і ў жыцці і побыце таксама. І ўсё ж такі, пры ўсім тым, што ступень валодання мовы ў сённяшняй Беларусі не павінна і не можа быць вымярэннем ступені, скажам так, беларускасці, але стаўленне да мовы — гэта, шчыра кажучы, вельмі важна. То бок, ты сам можаш не валодаць роднай беларускай мовай, але ставіцца да яе з павагай, імкнуцца прынамсі ў публічнай сферы ёй карыстацца — справа гонару кожнага беларуса. Дракахруст: Спадар Сяргей, як вы для сябе адказваеце на гэтае пытанне, ці ёсць беларус бяз мовы, а калі так, то ў чым ён беларус?

Кандыбовіч: Перш за ўсё я вітаю ўсіх сваіх землякоў, якія зараз слухаюць гэтую перадачу. Разам з тым, я пераходжу на рускую мову, таму што гэтая мова гэтак жа, як і беларуская, для мяне родная, але размаўляць на рускай мове мне лягчэй. Вашае пытанне вельмі няпростае і далікатнае. З аднаго боку, як жа беларусы без беларускай мовы, а з другога боку, напэўна, гэта гістарычная дадзенасць, якую неабходна ўспрымаць так, як ёсць, а менавіта тое, што беларусы ў большай ступені карыстаюцца рускай мовай, тое, што руская мова ёсць другой дзяржаўнай мовай. Я лічу, што гэта абсалютна нармальна, іншая справа, што захаванне беларускай мовы — гэта найважнейшая місія беларусаў, дзе б яны ні жылі. Наша нацыянальна-культурная аўтаномія «Беларусы Масквы» надае гэтаму пытаньню вялікае значэнне. Нашы мерапрыемствы мы імкнёмся праводзіць на беларускай мове ў Маскве. Але ёсць нюансы, звязаныя з тым, што Масква — горад шматнацыянальны і да нас на мерапрыемствы прыходзяць людзі розных народнасцяў, якія пражываюць у Маскве, а гэта больш за сотню. Таму знаёміць іх з беларускай культурай, літаратурай неабходна на даступнай і зразумелай для іх мове. Я лічу, што мы нясем вельмі важную місію прапаганды беларускай мовы і культуры, у тым ліку і на рускай мове. Дракахруст: Спадарыня Кацярына, вы жывяце на другім краі свету і адносна Масквы, дзе жыве спадар Сяргей, і адносна Беларусі. Як вы вырашаеце для сябе гэтую праблему? Вакол вас ангельская мова, да таго ж, наколькі я ведаю, рускамоўная культурная інфраструктура ў Злучаных Штатах дастаткова моцная і, калі не беларуская мова, то што ж застаецца ад вашай беларускасці?

Фаронда: Па-першае, я хачу сказаць, што я падтрымліваю адказ двух папярэдніх удзельнікаў размовы. Так, на жаль, у ЗША беларускасць у першую чаргу — гэта не мова, а культурна-бытавыя традыцыі. Хацелася б думаць, што гэта беларуская мова, але на жаль з Беларусі з'ехала вялікая частка рускамоўнага насельніцтва. А ў дадатак да гэтага, калі людзі апынаюцца ў чужой краіне, яны праз кароткі час пачынаюць размаўляць на мове краіны знаходжання. У дадзеным выпадку — гэта ангельская мова, бо без гэтага ў практычным плане вельмі цяжка ўсталявацца ў краіне, цяжка знайсці працу, цяжка адаптавацца сацыяльна. Таму я скажу, што менавіта ангельская мова ў ЗША будзе першая, але мы праводзім вельмі шмат мерапрыемстваў, дзе стараемся размаўляць як на беларускай, так і на рускай мовах. Задача нашай арганізацыі данесці да ўсяго свету і ў першую чаргу да амерыканцаў, што існуе такая краіна Беларусь, што яна мае свае традыцыі, сваю культуру і, што вельмі шмат беларускіх дзеячаў зрабілі свой унёсак і ў развіццё ЗША, варта прыгадаць хаця б Тадэвуша Касцюшку. Таму мы лічым, што праблема мовы таксама вельмі важная, але ў нашым выпадку мы больш схільны да захавання культурных традыцый Беларусі. Ці застаюцца беларусамі дзеці эмігрантаў? Дракахруст: Наколькі часта мова, культура ці хаця б нейкі сантымент да метраполіі, да Беларусі захоўваецца ў другім пакаленні эмігрантаў? Ці для іх гэта ўжо — чужая краіна? Фаронда: Я не буду адказваць за ўсіх бацькоў, але, што тычыцца маіх дзяцей, то яны кожны год прыязджаюць у Беларусь і я стараюся прыслаць іх на 2-3 месяцы. Яны добра ведаюць, што Беларусь — гэта не Расія, што Беларусь мае сваю культуру, свае традыцыі. І яны ведаюць дзіцячыя беларускія песні. Канечне, для іх першая мова не беларуская і нават не руская, а ангельская. У школе і паміж сабой яны размаўляюць на ангельскай мове, але яны разумеюць людзей, якія размаўляюць на беларускай мове, што вельмі добра. Дракахруст: Спадар Сяргей, а для вашых дзяцей Беларусь — гэта проста такое лецішча, дзе жыве бабуля і ваша радня, ці ўсё ж такі гэта другая Бацькаўшчына? Кандыбовіч: Для беларусаў, якія жывуць у Расіі, у прыватнасці, якія жывуць у Маскве, Расія — гэта камфортнае месца пражывання. З іншага боку, калі мы прыязджаем у Беларусь, мы не адчуваем сябе замежнікамі, паколькі існуе такое ўтварэнне, як саюзная дзяржава, у якую ўваходзіць Рэспубліка Беларусь з Расійскай Федэрацыяй. Межы нашых краін абсалютна адкрытыя. Я, калі ехаў на З'езд, хацеў удакладніць, якая колькасць грамадзян Рэспублікі Беларусь жыве ў Маскве. Як аказалася, такога ўліку няма, паколькі ў нас вольнае перасячэнне мяжы. Дракахруст: Спадар Сяргей, вы больш гаворыце пра фармальныя рэчы. Бо мяжы няма, скажам, і паміж Францыяй і Нямеччынай. Гэта Еўрасаюз, там Шэнген. Але я не думаю, што немец, які прыязджае ў Парыж, адчувае сябе там, нібы ў Нямеччыне. Кандыбовіч: Ведаеце, любога беларуса, які з'яўляецца грамадзянінам РФ, цягне ў Беларусь, паколькі тут нашы карані, магілы нашых продкаў. Гэта духоўная сувязь з месцам, дзе ты нарадзіўся і вырас. І не важна, дзе ты жывеш у дадзены момант. Тут асаблівую трапяткое пачуццё малой Радзімы. «Бацькаўшчына» і межы палітыкі Дракахруст: Якімі, на ваш погляд, мусяць быць межы палітыкі ў дзейнасці такой арганізацыі, як Згуртаванне беларусаў свету? Адным з самых гучных рашэнняў З'езду стаў зварот да ўладаў з просьбай вызваліць палітвязняў. Аднак у дыяспары, магчыма, ёсць і прыхільнікі дзейнай улады, для якой афіцыйна ніякіх палітвязняў не існуе. Такія рашэнні не вядуць да расколу?

Фаронда: На мой погляд, прыхільнікі ўлады і яе апаненты ёсць ва ўсіх краінах. Напрыклад, у ЗША ёсць дзве галоўныя партыі і ў дадатак існуюць яшчэ і дробныя палітычныя партыі. Але, на мой погляд, гэта не значыць, што тыя, хто супраць гэтай улады — беларусы, а тыя, хто за ўладу — не беларусы. Я лічу, што Згуртаванне беларусаў свету павінна аб’яднаць усіх беларусаў, нягледзячы на іх палітычныя погляды. Дракахруст: Спадарыня Кацярына, вы сказалі, што Згуртаванне беларусаў свету павінна аб’яднаць усіх беларусаў, нягледзячы на іх палітычныя погляды, так? Маё пытанне: рэзалюцыя з'езду з просьбай вызваліць палітвязняў аб’ядноўвае беларусаў свету незалежна ад іх палітычных поглядаў? Фаронда: Я магу сказаць, што на з'ездзе былі выказаныя абсалютна розныя погляды на гэтую рэзалюцыю. Я лічу, што не павінна быць ніякага расколу, нават, калі бакі не згодныя паміж сабой і не ўсе згодныя з гэтай рэзалюцыяй. Дракахруст: Спадар Сяргей, наколькі я ведаю, гэтая рэзалюцыя была вытрыманая ў даволі далікатным стылі. Там ішла размова пра тое, што наяўнасць палітвязьняў спараджае палітычную ізаляцыю Беларусі, што кепска не толькі для грамадзянскай супольнасці Беларусі і апазіцыянэраў, але і для саміх уладаў. Але тым не менш, гэта пэўная палітычная пазіцыя. Які ваш адказ на пытанне, дзе межы грамадскай і палітычнай дзейнасці такога ўтварэння як Згуртаванне беларусаў свету? Кандыбовіч: Маё глыбокае перакананне, што грамадская арганізацыя «Бацькаўшчына», якая аб’ядноўвае беларусаў свету, павінна больш далікатна падыходзіць да гэтага пытання і ўстрымлівацца наагул ад абмеркавання такога роду праблем. Таму, што беларус, дзе б ён не быў, можа быць чальцом любой партыі, і абмяркоўваць на партыйных форумах любыя палітычныя пытанні. Любы беларус можа быць актыўным праваабаронцам і ў рамках сваёй праваабарончай дзейнасці можа абмяркоўваць любыя пытанні, у тым ліку і тыя, якія былі закранутыя ў прыгаданай рэзалюцыі. Я на з'ездзе пры галасаванні па гэтай рэзалюцыі ўстрымаўся, таму што ў кожнага чалавека ёсць свае прыхільнасці, развагі, стаўленне да персаналіяў, да любых палітычных дзеячаў, да любой палітыцы, якая праводзіцца ў любой краіне свету. Але мне здаецца, што пляцоўка «Бацькаўшчыны» — нацыянальна-культурная пляцоўка, і пытаньні палітычныя на ёй абмяркоўваць не варта. Дракахруст: Спадарыня Ніна, як вы можаце абгрунтаваць тое, што ўсё ж такі такая рэзалюцыя была прапанаваная і пастаўленая на галасаванне? Вы не рызыкавалі расколам? Шыдлўская: Насамрэч, мае суразмоўцы правільна сказалі, што беларусы розныя і па палітычных поглядах, і па рэлігійных поглядах, і па сферы заняткаў. Але ўсе яны ёсць складнікамі адзінай беларускай нацыі. Абсалютна праўдзіва, што «Бацькаўшчына» працуе менавіта на тое, каб кансалідаваць беларусаў на такіх грунтоўных каштоўнасцях, як гісторыя, культура, мова і адпаведна, што «Бацькаўшчына» не займаецца бягучымі палітычнымі пытаннямі і праблемамі. Кожны можа мець свае схільнасці і стаўленне да ўлады, нельга гэтым стаўленнем вымяраць ступень беларускасці. Аднак ёсць пытанні, якія тычацца агулам нацыі і агулам атмасферы разьвіцця нацыі. І менавіта таму мы лічым, што так — улада можа быць розная, але палітычнага пераследу за перакананні, думаю, не хочуць грамадзяне ніводнай краіны. Палітвязнямі і называюць людзей, якія за свае апазіцыйныя палітычныя погляды знаходзяцца за кратамі. Хтосьці лічыць іх палітычнымі вязнямі, хтосьці не лічыць, але гэта палітычная і лінгвістычная гульня словаў. Але сам факт наяўнасці людзей за кратамі, якія актыўна праявілі сябе ў апазіцыйнай сферы палітыкі — гэта не на карысць Беларусі і для агульнай атмасферы ўнутры краіны, і для ўспрыняцця Беларусі на міжнароднай супольнасці, і для іміджу беларусаў, якія пражываюць за мяжой. Таму мы не ўздымалі шэраг іншых пытанняў, якія тычацца сацыяльна-палітычных момантаў унутры самой Беларусі, але вось гэтае пытанне арганізатары з'езду палічылі якраз тым важным момантам, які тычыцца любога беларуса незалежна ад месца пражывання. Чаму беларусы не габрэі? Дракахруст: Вядомая роля, якую адыгрываюць габрэйская, армянская, украінская, польская і іншыя дыяспары. Іх меркаванне — рэальны фактар у грамадскім і нават палітычным жыцці краін знаходжання. А чаму ўплыў беларусаў, калі і ёсць, то значна меншы (як і расейцаў, дарэчы)? Кандыбовіч: Гэта так. Ад перапісу да перапісу насельніцтва колькасць беларусаў к РФ памяншаецца. На сённяшні дзень у РФ пражывае каля 540 тысячаў этнічных беларусаў, якія падчас апошняга перапісу пазначылі сябе як беларусы. Мне здаецца, што менавіта ў Расеі ва ўсіх органах дзяржаўнай улады шырока прадстаўленыя розныя нацыі і народнасці, праўда, ня як прадстаўнікі гэтых супольнасцяў, а як грамадзяне, як спецыялісты, як навукоўцы, як прафесіяналы. У Расіі вельмі вялікая колькасць беларусаў, якія знаходзяцца ва ўрадзе РФ, у Дзяржаўнай Думе, у міністэрствах і ведамствах, сярод кіраўніцтва камерцыйнымі структурамі. Але ёсць такое паняцце, як ментальнасць. Беларусы не вельмі цікавяцца адзін адным, як, напрыклад, суседзі ў пад’ездзе могуць нават і не ведаць, хто жыве побач з імі. Вось такая наша ментальнасьць. Дракахруст: Спадар Сяргей, наколькі ўплывае той фактар, што расіяне могуць так ці інакш ставіцца да Грузіі ці Літвы, лічыць іх «сваімі землямі», шкадаваць, што разваліўся Савецкі Саюз. Але да беларусаў і ўкраінцаў фактычна стаўленне такое: «яны — гэта мы». Апошнім часам Пуцін і Навальны — яны вельмі розныя, змагаюцца за ўладу — гавораць фактычна адно і тое ж, што мы з беларусамі адзіны народ. Ці ўплывае гэта менавіта на статус беларусаў у Расіі? Іх паважаюць, але не лічаць за асобную нацыянальную супольнасць. Ці гэта не так? Кандыбовіч: Я думаю, што гэта не зусім так. Да беларусаў ставяцца з вялікай павагай і асабліва, калі ты сябе пазіцыянуеш як беларус і, тым больш, як чалавек, які працуе ў актыве нацыянальна-культурнай аўтаноміі. Усе, з кім маеш зносіны, заўсёды прыгадваюць, якія добрыя пачуцці ў іх у адносінах да Беларусі, якая радня ў Беларусі жыве, якія смачныя прадукты з Беларусі ў суседняй краме. Разам з тым беларуская культура пазіцыянуе сябе, як асобная культурная субстанцыя. Расіяне ведаюць нашых выдатных дзеячаў культуры, мастацтва, навукі, таму казаць, што беларуская культура распусцілася ў гэтым культурным шматнацыянальным катле, не даводзіцца. Беларуская культура займае вельмі важнае і годнае месца, як у палітры культур славянскіх дзяржаваў, так і ў палітры культур расійскіх народаў. Дракахруст: Кацярына, як бы вы адказалі на гэтае пытанне: чаму армяне, габрэі, палякі, украінцы ў тых жа Злучаных Штатах дружна жывуць, у іх свае суполкі, сваё даволі актыўнае культурнае жыццё і плюс да таго — свае сенатары, свае кангрэсмэны, палітычнае ўздзеянне. А беларусы, хаця іх, дарэчы, не так ужо і мала, трымаюцца неяк паасобку. Яны могуць чагосьці дасягаць, але як асобы, як персоны, індывіды, а не як супольнасць. Чаму? Фаронда: На мой погляд, справа ў тым, што тыя беларусы, якія з'яжджаюць у ЗША, не спрабуюць аб’яднацца ў нейкія суполкі ці далучыцца да тых суполак, што ўжо існуюць, таму што існыя беларускія суполкі, якія пазіцыянуюць сябе як прадстаўнікі Беларусі, як твар Беларусі, на вялікі жаль не прымаюць іх у свае шэрагі, хаця і кажуць, што яны адкрытыя суполкі. Не прымаюць у свае шэрагі беларускіх габрэяў, рускамоўных беларусаў, ставяцца крытычна і нават зняважліва да беларусаў, якія не размаўляюць на беларускай мове. І гэта тое, аб чым я казала на з'ездзе: мы павінны прыцягнуць усіх беларусаў, незалежна ад іх этнічнай прыналежнасці і палітычных поглядаў, каб аб’яднацца ў вялікую дыяспару. Ёсць некалькі прыкладаў беларусаў, якія на сённяшні дзень знаходзяцца ў ЗША на кіруючых пасадах. Усім добра вядомы ў Нью-Ёрку Ары Коган нарадзіўся ў Мінску, але ён беларускі габрэй і, на жаль, ён не звязаны з беларускімі суполкамі, акрамя суполкі беларускага габрэйства ў ЗША. Усім вядомая арганізацыя «БАЗА» з ім не мае ніякіх кантактаў. Але было б добра прасоўваць ідэі беларускасці, калі б да нас далучаліся такія людзі, як ён. Дзед і бабуля Майкла Блумбэрга, мэра Нью-Ёрка, нарадзіліся ў Беларусі. Нарадзіліся ў Беларусі бацькі дэпутата заканадаўчай асамблеі Нью-Ёрка Алека Брук-Краснага. Але праз тое, што гэта не беларускамоўныя беларусы — яны аказваюцца па-за межамі тых беларускіх суполак, якія пазіцыянуюць сябе, як беларускія суполкі. Я бачу за мэту маёй асацыяцыі прыцягнуць усіх тых беларусаў, якія аказваюцца за мяжой, каб мы ўсе разам маглі зрабіць штосьці значнае на карысць нашай радзімы, прапагандаваць беларускую культуры і такім чынам прапагандаваць Беларусь. Дракахруст: Спадарыня Ніна, ваш адказ на тое, чаму беларусы не такія дружныя за мяжой у дыяспары, як названыя мной этнасы? Шыдлоўская: Існуе праблема нацыянальнага арыентавання суполак, пра якую Кацярына слушна расказала, якія раздзяляюць беларусаў выключна па моўнай прыкмеце. Так нельга рабіць. Наадварот, калі ты носьбіт беларускай культуры, ты можаш прыцягваць небеларускамоўных беларусаў у сваё кола. Гэта вельмі важнае пытанне. Блізка да яго і пытанне пераемнасці пакаленняў. Наймацнейшыя суполкі беларускай дыяспары, якія ўтварыліся на Захадзе — гэта другая хваля эміграцыі пасля Другой сусветнай вайны, там якраз было шмат нацыянальна-арыентаваных людзей. Але пераемнасці фактычна не адбываецца. Відавочна, што гэта і вынік і глабалізацыйных працэсаў, і палітычныя погляды ўплываюць, але адной з прычынаў з'яўляецца тое, што не толькі нас дзеляць, але мы і самі дзелімся, што вельмі кепска. Іншае пытанне, што існуюць ментальныя аспекты і гістарычныя прычыны. Беларуская нацыя фактычна аднолькавая і ўнутры краіны і па-за яе межамі, беларусы і там і там раз'яднаныя. Мне падаецца, што існыя суполкі маглі б больш эфектыўна функцыянаваць, калі б яны мелі магчымасьць нармальна развівацца ў межах планамернай, сістэмнай супрацы з метраполіяй, у тым ліку і на дзяржаўным узроўні. То бок, калі б не толькі пра гэта вяліся гаворкі, а калі б былі прынятыя заканадаўчыя прававыя акты, якія б спрыялі падтрымцы беларускіх суполак, падтрымцы беларускіх дзеячаў за мяжой, то гэтыя людзі не адчувалі б сябе кінутымі гістарычнай Радзімай, не адчувалі б сябе непатрэбнымі гэтай Радзіме. У такім выпадку іх стаўленьне да дзяржавы магло б таксама быць іншым, было б больш кансалідуючых крокаў, у тым ліку і на ўзроўні дзяржаўных установаў адукацыі і культуры. Крыўда за тое, што гэтага няма, пераносіцца часам на рускамоўных беларусаў, якія апошняй эканамічнай хваляй з'яжджаюць у розныя краіны. Таму нам, хто ўсё гэта ўсведамляе, застаецца толькі набірацца цярпення, працаваць дзеля таго, каб выйсці з гэтага замкнёнага кола, і каб нарэшце беларусы найперш пачалі ўспрымаць адзін аднаго. Трэба шукаць тыя моманты, якія нас аб’ядноўваюць, а не падзяляюць. Гэта, найперш, любоў да Беларусі, гэта наша культура. Культура, на мой погляд, не можа існаваць без мовы. Ніяк інакш быць не можа. Гэта таксама нашы гістарычныя карані. Вось на гэтым каштоўнасным базісе нам трэба шукаць паразуменне. І далей будуць выпрацоўвацца крокі, якія будуць ісці на карысць дзейнасці дыяспары і ўвогуле на карысць беларускаму народу.