Аб стане сучаснай літаратуры і сучаснага грамадства, опіўме для народу і супрацьпастаўленні “халопаў” і “разбойнікаў”  распавядае сябра Вялікай Рады МГА “ЗБС “Бацькаўшчына”, беларускі пісьменнік з Масквы Валеры Казакоў.

Аб стане сучаснай літаратуры і сучаснага грамадства, опіўме для народу і супрацьпастаўленні “халопаў” і “разбойнікаў” распавядае сябра Вялікай Рады МГА “ЗБС “Бацькаўшчына”, беларускі пісьменнік з Масквы Валеры Казакоў.

Калісьці да жанру антыўтопіі, да сатыры звярталіся, каб змяніць свет ... Творы пісьменніка Валерыя Казакова адносяцца менавіта да яго ... Сам ён вызначае іх як “новы палітычны раман”. Выходзяць яго кнігі і на рускай, і на беларускай мовах. У пісьменніцкай запатрабаванасці Казакова сумнявацца не даводзіцца ... Пры гэтым Валерый Мікалаевіч з'яўляецца высокапастаўленым чыноўнікам, то бок уладу ведае знутры. Яго апошні раман “Халопы” малюе карціну страшнаватай будучыні - вяртанне прыгоннага права ў нейкай Сібрусіі, адной з дзяржаў, што засталіся ў свеце. - Сёння літаратура даведзена, з аднаго боку, да масавага тавару, з другога - да маргінальнага, элітнага існавання ... Ці ёсць нейкая рэакцыя на вашыя раманы? Вы верыце, што яны зменяць свет? - Раман “Халоп яснавяльможнага дэмакрата” выйшаў спачатку ў Беларусі па-беларуску, а восенню мінулага года і ў Расіі пад назвай “Халопы”. Цяжка сказаць, антыўтопія гэта ці, як яго ахрысцілі нігапрадаўцы, фэнтэзі, надта ўжо рэалістычна усё атрымалася. Напэўна, кожны аўтар марыць зазірнуць у будучыню, але мне вельмі не хочацца, каб мае фантазіі спраўдзіліся. Многія расійскія крытыкі назвалі раман “папярэджаннем”, “смелай пародыяй на сённяшні дзень”, iншыя “паклёпам на рэчаіснасць”, водгукаў і ў прэсе, і ў інтэрнэце шмат, я рады ўсім, акрамя маўчання. На жаль, мы за апошняе дзесяцігоддзе ўмудрыліся сацыялістычную халяву змяніць на нафтагазавую, сатыры на хохмачкі, кнігу ператварыць у банальны тавар з пошла-крымінальным душком, толькі розуму нашаму народу гэта відавочна не дадало. Расія, на мой погляд, сёння стаіць на парозе чарговага застою і духоўнай катастрофы. Таму маса прычын, адна з іх - амаль поўная залежнасць ад імпарту, у краіне ж не вырабляецца амаль нічога свайго, завозіцца ўсе, ад тампонаў і туалетнай паперы да самалётаў і харчавання. Мазгі і таленты бягуць, а на іх месца пруць шэрасць, лянота, наркаманія, п'янства, падлізніцтва і духоўны крэцінізм. Масква ды і іншыя буйныя гарады не тонуць ў нечыстотах і снежных безданях толькі дзякуючы гастарбайтэрам. Дзеці цяперашніх эліт адрываюца ад нацыянальнай глебы і вывозяцца ўсе запар для навучання за мяжу. А нам, прыкрываючы ўсё гэта, працягваюць талдычыць пра нейкае “месіянства”, “богаабранасці”, “старэйшым сярод роўных”. Аднак я перакананы, што зацменне гэта будзе недоўгачасовым, і, спадзяюся, не крывавым. Толькі літаратура, сатыра, ды і ўвогуле культура ў цэлым могуць супрацьстаяць пагражальнай напасці, толькі яны ў сілах адарваць людзей ад тэлевізараў, якія сталі сапраўдным опіўмам для народа. Выратаванне не ў багацці банкіраў, нафтадалярах, сходах мільянераў, званых партыямі, не, выратаванне ў нашай з вамі культуры, у разуменні таго, што сяброўства і добрыя адносіны заўсёды былі і будуць даражэй энерганосьбітаў і грошай. - Ці не крыўдзяцца калегі-чыноўнікі на такую жорсткую сатыру? - Вы заўважылі, што з мастацкіх твораў практычна зніклі вобразы кіраўніцкай касты? Тэлесерыялы і макулатурные раманы не ў лік. Раней дрэнна ці добра, але мы маглі сустрэць у кнізе, у спектаклі то сакратара абкама, то генеральнага сакратара, то правадыра сусветнага пралетарыяту, ужо якія гэта былі вобразы, размова іншая, але факт у тым, што яны былі. Сёння асэнсаванне духоўнага свету губернатара, міністра, партыйнага функцыянера, алігарха застаецца за межамі даследавання мастака. Чаму? Асмелюсь выказаць здагадку, цяперашняя ўлада яшчэ памятае, што яе папярэднікі апынуліся ў Крамлі пры актыўнай падтрымцы так званай творчай інтэлігенцыі. Вось і вырашылі, ад граху падалей, прыбраць гэты “квасны элемент” з вачэй далоў. Творцаў засунулі на задворкі сучаснага грамадства, люмпенізавалі, раз’ядналі па інтарэсах, палітычных прыхільнасцях і аддалі забыццю. Пакінулі толькі верных блазнаў, клоунаў, вечных спевакоў і спявачку. То бок з палітычнага і кіраўнічага жыцця краіны пісьменнікі ў Расіі практычна выдаленыя, а такім чынам, бачыць знутры працу дзяржмашыны і яе машыністаў яны не могуць. Праўда, часам, асабліва перад выбарамі або для міжнароднага іміджу, улада пра творцаў ўзгадвае як аб “прэзерватыўнае камандзе”, але гэта чыста пратакольнае мерапрыемства. Памятайце, мы калісьці кінуліся будаваць рынак і капіталізм, а выбудавалі бюракратычнага вырадка з запытамі монстра, а такому ні пісьменнік, ні мастак не патрэбны. Паспрабуйце ў Расіі надрукаваць ў якой-небудзь губерні нават самы бяскрыўдны фельетон аб мясцовай уладзе, я вам не пазайздрошчу. Адно радуе - улада пісьменніка, якім бы прыніжаным ён ні быў, працягвае баяцца. Значыць, роля добрай кнігі не змянілася і мастаку варта ісці да людзей, а не ў “катакомбы”. - Часта даводзіцца чуць лямант аб тым, што няма вобраза сучаснага станоўчага героя, і стварыць яго - галоўная задача кожнага пісьменніка ... На гэтых умовах можа атрымацца сур'ёзная літаратура? З іншага боку, ці на карысць вялікая колькасць чарнухі? - Горкі напісаў “Маці” не таму, што яна нарадзіла рабочага, а таму, што менавіта гэты рабочы стаў правобразам будучага свету. Цяпер жа рабочы, ды не проста рабацяга, а соль пралетарыяту - шахцёр, у забой спускаецца пад наркатычных кайфам. Якая героіка вайсковай службы можа натхніць паэта, калі табе калегі ныркі адбіваюць? З'явіцца герой мастацкага маштабу - пра яго абавязкова напішуць, а можа, ужо і напісалі, кніжкі проста часцей чытаць трэба. Адно я дакладна ведаю: калі літаратурны начальнік патрабуе станоўчага героя, то ў правобразе яго ён бачыць самога сябе. Ёсць яшчэ адзін вядомы ўсяму свету спосаб падштурхнуць пісьменніка да напісання “правільных” кніжак. Вылучаць прыстойныя грошы, аплачваць камандзіроўкі, пансіён - і наперад, будзе вам і герой, і вавёрка са свістком. Часта даводзіцца чуць: вось, маўляў, такі-та пісьменнік жыве на заходнія гранты. Ну, а хто перашкаджае выдаваць свае, айчынныя? Кажуць, пад добрыя грошы нядрэнныя кнігі пішуцца. А пры жаданні ўсяго Быкава, Астафьева, Хэмінгуэя, Булгакава з Дастаеўскім у чарнуху заштурхаць можна, а гэта ж сусветная літаратура. - Вы пішаце на рускай і на беларускай мовах ... Кім вы сябе лічыце, беларускім пісьменнікам, рускім? Што б вы параілі пачынаючым пісьменнікам ў Беларусі, якія спадзяюцца, што менавіта творчасць на рускай мове дапаможа ім ўвайсці ў “вялікую літаратуру”? - Я беларус, і ад сваёй беларускасці ніколі не адхрышчваўся, разам з тым я грамадзянін Расіі і служу гэтай краіне. Пісьменнік жа я хутчэй беларускі, па светаўспрыманню і ўнутранаму ладу, хаця амаль усё, што напісана, напісана па-руску, а потым ужо перакладзена мной на родную мову. Вельмі спадзяюся, што мае моўныя палюсы калісьці памяняюцца. Хоць, чаго хітраваць, беларускім пісьменнікам, па вялікім рахунку, можа называцца толькі той, хто ведае, любіць і валодае нацыянальнай мовай. Увогуле, ва ўсім свеце - гэта непахісны факт. Мову ж творчасці кожны вольны выбіраць сам. Рускамоўная літаратура Беларусі мае права на існаванне, толькі яе прадстаўнікі ніколі не стануць класікамі беларускай літаратуры, як Набокаў не стаў класікам ангельскай, а Гогаль - украінскай. Моладзі б параіў пісаць, перш за ўсё, таленавіта, талент ад мовы не залежыць. Многія беларускія студэнты, паступіўшы ў Літаратурны інстытут, у хуткасці пераходзяць на беларускую мову, тым самым захоўваючы сваю самабытнасць. - У вашым апошнім рамане холопскім мысленнем валодаюць і новаспечаныя дваране ... Можа быць, павінна змяніцца некалькі пакаленняў, перш чым спадчынныя валоданне багаццем спародзіць нейкі арыстакратызм? Або ў халопы, або ў разбойнікі - іншага шляху няма? - Свет складаецца ў пераважнай большасці з сярэдніх людзей, якія жывуць па прынцыпе: мне дастаткова таго, што ў мяне ёсць. І слава Богу, што гэта так, інакш мы б ніколі не вылазілі з рэвалюцый і бунтаў. Так вось, мне здаецца, што “халопства”» ў нашым бюракратычным, карумпаваным грамадстве становіцца для многіх не толькі спосабам захавання дастатковасці, але і магчымасцю зрабіць кар'еру і навязаць сваё “халопства” іншым. Разважаючы аб маім рамане, вы звярнулі ўвагу на супрацьпастаўленне “халопаў” і “разбойнікаў”. Разбойнік - гэта не “браток” і не бандыт, ён імі не можа быць па вызначэнню, гэта хутчэй за Кудзеяр, Робін Гуд, ліхі і кемлівы чалавек. “Халоп” жа, наадварот, амаль заўсёды патэнцыйны злачынец і раб. Арыстакратам ні ён, ні яго дзеці ніколі не стануць, у гэтым галоўны сэнс рамана. Што тычыцца мяне самога і маёй службы: ва ўсіх ўладных структурах ёсць рамантыкі і неабыякавыя людзі, якія спрабуюць сумленна рабіць сваю працу, цешу сябе надзеяй, што адношуся да гэтай катэгорыі, хоць халопскі пот не-не ды і засцілае вочы. - Вы вучыліся ў Літаратурным інстытуце імя Горкага ... Ці трэба асобнае навучальная ўстанова для літаратараў, у тым ліку і ў Беларусі? - Творчасці і майстэрству трэба вучыцца - гэта безумоўна. Аднак патрэбныя не столькі літаратурныя ВНУ, колькі творчыя майстэрні і семінары, якія б вялі прызнаныя і масцітыя пісьменнікі. У былыя часы не Літінстытут даваў пуцёўку пісьменніку ў жыццё, а Усесаюзныя нарады маладых пісьменнікаў. Іх трэба уваскрашаць хаця б у маштабе Беларусі, але гэта немагчыма, пакуль беларуская пісьменніцкая арганізацыя расколатая. Калі для вялізнай Расіі падобныя раздзелы не такія адчувальныя, то ў невялікай краіне, ды яшчэ ў гады станаўлення незалежнасці і суверэнітэту, гэта моцна ўдарыла і па яе міжнароднаму іміджу, і па духоўнай стабільнасці грамадства. Я не выключаю, што гэты раскол не выпадковы і, акрамя амбіцый асобных кіраўнікоў, за гэтым стаяць іншыя, куды больш сур'ёзныя намеры, да прыкладу, жаданне ўбіць клін паміж нацыянальнай элітай і кіраўніцтвам рэспублікі, падзяліць нас на сваіх і чужых. Таму я член абодвух беларускіх саюзаў пісьменнікаў. Цяжка мне дзяліць літаратурныя прыхільнасці і сяброў.

Людміла Рублеўская, "СБ"