У Мінску прайшло ўручэнне другой прэміі ў галіне “непрыдуманай” літаратуры. Першае месца атрымаў бард і журналіст Зміцер Бартосік.
Гісторыя паўстання прэміі імя Аляксандра і Марыі Стагановічаў неаддзельная ад іхных лёсаў. Паводле гісторыка беларускай эміграцыі і старшыні журы прэміі Наталлі Гардзіенка, гэта лёсы тыповыя для ХХ стагоддзя:
“Аляксандр быў сябрам “Грамады”, паслом Сойма, пяць год правёў у польскай турме, — распавядае Наталля, — пасля вайны яго чакала эміграцыя ў ЗША. Там Стагановіч працягнуў грамадскую дзейнасць, быў сябрам Рады БНР. Ягоная жонка Марыя займалася творчай працай і брала актыўны удзел у жыцці беларускай дыяспары”.
Успаміны Аляксандра і Марыі доўгі час былі здабыткам сям’і, ніхто пра іх не ведаў. Наважылася надрукаваць толькі дачка Тамара: так пачалася гісторыя адкрыцця спадчыны Стагановічаў. Наступным крокам было заснаванне прэміі, якая мае матываваць беларусаў да стварэння літаратуры ў жанры нон-фікшн, да якога адносяцца і мемуары, і дзённікі, і журналісцкія нарысы.
“Нават Алексіевіч было цяжка…”
Сярод сузаснавальнікаў прэміі — Згуртаванне беларусаў свету “Бацькаўшчына”, якое традыцыйна займаецца справамі беларускага замежжа, і Саюз беларускіх пісьменнікаў, які цяпер мае нават асобную секцыю “непрыдуманай” літаратуры.
“Існуе дастаткова прэміяў, заснаваных беларускай дыяспарай, — кажа Алена Макоўская, старшыня Згуртавання. — Гэта і прэмія Зоры Кіпель за беларусазнаўчыя даследаванні, і прэмія імя Барыса Кіта, якая даецца журналістам і літаратарам, і літаратурная прэмія імя Янкі Юхнаўца ды інш. Калі прэмія, заснаваная за мяжой, уручаецца ў Беларусі, мы бачым, як пашыраецца наша агульная культурная і нацыянальная прастора”.
Барыс Пятровіч, старшыня СБП, адзначыў, што яшчэ пяць год таму да такой літаратуры ніхто не ставіўся усур’ёз.
“Непрыдуманая літаратура была экзотыкай, само слова ўжывалася вельмі рэдка, — тлумачыць Пятровіч. — Аўтараў не лічылі пісьменнікамі, прыёмныя камісіі адшывалі, маўляў, гэта не проза, не вершы і нават не літаратуразнаўства. Нават Алексіевіч было цяжка: у Саюз яе прымалі як аўтарку кінасцэнараў і нарысаў, дзякуючы падтрымцы Брыля і Адамовіча. Цяпер жа, пасля яе Нобеля, здаецца, ужо не трэба нікому нічога даводзіць”.
“У некаторых школах па 20 год не бачылі літаратараў!”
Конкурс на сёлетнюю прэмію пачаўся ў кастрычніку 2016-га. Было пададзена каля 30 твораў, з якіх ў кароткі спіс трапіла сем аўтараў: Зміцер Бартосік, Вітаўт Кіпель, Наталля Міцкевіч, Міхась Скобла, Мікалай Улашчык, Яўген Ціхановіч і Сяргей Чыгрын. Як бачым, сярод іх ёсць як нашы сучаснікі, так і людзі-легенды з мінулага, як жыхары Беларусі, так і беларусы замежжа.
Трэцяе месца атрымаў Сяргей Чыгрын і яго кніга “На радзіме Ігната Дварчаніна”, дзе аўтар апісаў свае краязнаўчыя вандроўкі і пошукі ў Дзятлаўскім рэгіёне.
“Мы з Бартосікам аб’ездзілі ўсе школы Дзятлаўшчыны, — распавядае Чыгрын, — засталося дзве хіба, дзе мы не былі пакуль. У некаторых настаўнікі па 20 год ужо не бачылі ні гісторыкаў, ні паэтаў! Часам нават дзятлаўцы не ведаюць, хто такі Ігнат Дварчанін, помнік якому стаіць у цэнтры іхнага горада. Нічога, будзем выпраўляць”.
Другое месца атрымала кніга Вітаўта Кіпеля “Жыць і дзеяць”. Патрыярха беларускай эміграцыі, на жаль, не было на ўручэнні.
“Я вельмі ўдзячная сп. Вітаўту за тое, што ён робіць для нацыянальнага архіўнага фонду, — кажа Ганна Запартыка, дырэктарка Беларускага дзяржаўнага архіва літаратуры і мастацтва. — Нягледзячы на здароўе і ўзрост, ён працуе, надалей пакуючы ў скрыні і дасылаючы нам экспанаты. Дзякуючы Кіпелю і Запрудніку мы маем унікальныя калекцыі, апрацоўкай якіх займаецца Наталля Гардзіенка”.
“Бартосік выцягнуў крыкі, якія енчылі 70 год…”
Першае месца атрымаў Зміцер Бартосік з кнігай “Быў у пана верабейка гаварушчы…” Бібліёграф Валер Герасімаў, які агучваў імя наміманта, назваў выданне “малой падарожнай кнігай нашага часу”. На жаль, самога аўтара ў зале не было, таму прэмію атрымаў рэдактар — Сяргей Дубавец.
“Аўтар творыць, а працуе ж рэдактар, таму гэта вельмі правільна, — з іроніяй паставіўся да такога павароту Дубавец. — Чалавек, калі нараджаецца, крычыць. Калі памірае — у яго крычыць душа. Крыкі душы, якія енчылі 70 год, Бартосік выцягнуў, атрымалася. Людзі расказалі яму тое, што за ўсё жыццё не маглі сказаць нікому. Гэта капітальна страшная кніга, поўная жахлівых фактаў, якія адбываліся ў ХХ ст. Але чамусьці прачытваеш і адкладаеш яе з уражаннем, што напоўніўся нечым светлым. Мабыць, таму, што гэтыя крыкі не маюць ісці на нябёсы, а маюць заставацца тут, на зямлі”.
Напрыканцы Наталля Гардзіенка падзякавала ўсім прысутным, нагадаўшы, што спрабуе абвергнуць тэзу Янкі Запрудніка аб тым, што беларусы не ўмеюць дзякаваць. Асобныя падзякі і цёплыя словы гучалі на адрас гісторыка Лявона Юрэвіча, а таксама Марыны Шыбко і Аляксандра Фядуты, высілкамі якіх паўстала “Беларуская мемуарная бібліятэка”, у якой былі надрукаваныя як успаміны Стагановічаў, так і безліч іншых твораў “непрыдуманай” літаратуры.
Алесь Кіркевіч фота Аляксандра Кісялёва
