Пытанне нацыянальнай ідэнтычнасці ў сучасным беларускім грамадстве мае пэўны філасофскі характар: урэшце, мы не можам нават адназначна сфармуляваць, маем мы ўжо гатовую ідэнтычнасць ці нам яшчэ патрэбны доўгі шлях да Беларусі.

Тыдзень беларускага мыслення, які цяпер праходзіць у Мінску, — ідэальная пляцоўка для абмеркавання пытанняў ідэнтычнасці, таму кампанія “Будзьма беларусамі” супольна з Лятучым універсітэтам зладзіла дыскусію на тэму “Сучасная нацыянальная ідэнтычнасць: праблемы і выклікі”, палічыўшы, што гэта добрая нагода паразважаць пра вышыванкавы бум, дэмакратычныя інстытуты і будучыню краіны.

Важнасць тэмаў дыскусіі адзначыла Алена Макоўская, каардынатарка кампаніі “Будзьма беларусамі!”: “ У 2008 годзе, калі мы распачыналі  сваю дзейнасць, сам тэрмін “нацыянальная ідэнтычнасць” практычна не ўжываўся. Магчыма, ён і абмяркоўваўся ў вузкім  навуковым коле,  але да шырокай аўдыторыі не даходзіў.   І без залішнай сціпласці скажу, што менавіта кампанія здолела вынесці гэты тэрмін у шырокі грамадскі дыскурс, а таксама прадэманстраваць важнасць ідэнтычнасці. І сёння мы ставім дзве тэмы ў парадак дня.  Першая, прапанаваная Універсітэтам,  звязаная  з вонкавай праявай ідэнтычнасці: у Беларусі адбылося перарыванне традыцый, і сённяшняя мода на вышыванку – гэта пачатак вяртання да сябе, сваіх каранёў, ці даніна модзе?  Другая тэма – актуалізаваная нашай кампаніяй. Падчас сваёй дзейнасці мы вельмі часта сустракаліся са стэрэатыпам, што культура ўспрымаецца як нейкая забаўка. І нашае пытанне: ўвогуле ці магчыма дэмакратызацыя нашай краіны без нацыянальнай ідэнтычнасці, пабудаванай на беларускай культуры?”

“Ананімны дэмарш” і бум вышыванкі

“Традыцыйная беларуская культура знікла назаўжды разам са сваімі носьбітамі, са сваёй сістэмай кодаў і знакаў, якія былі толькі часткова зафіксаваныя, а пасля канчаткова дэфармаваныя савецкай уладай, — мяркуе культуролаг Сяргей Харэўскі. — Адпаведнікі нашых модных цяпер вышыванак існуюць па ўсім свеце ў выглядзе недарагіх сувеніраў. Рэч у тым, што “драўляную Беларусь” мы страцілі амаль назаўжды, бо не маем нават адпаведнай музейнай сістэмы для яе захавання. З боку дзяржавы ўсё, што робіцца “пад” традыцыйную культуру, выглядае як прафанацыя. У вышыванкавага буму, які мы назіраем, ёсць выразныя карані — падзеі ва Украіне, а таксама ў Расіі, крыніцы, пагадзіцеся, вельмі неадназначныя. З іншага боку, любоў да адзення з арнаментам — з той самай скарбонкі, што і 23% жыхароў Беларусі, якія, паводле перапісу, назвалі беларускую мову сваёй паўсядзённай. Згадзіцеся, кожны чацвёрты беларус мусіў бы тады размаўляць на беларускай. Тое самае з вышыванкай, у выніку мы маем такі сабе ананімны дэмарш супраць дзяржаўнай культурнай палітыкі”.

“Не думаю, што нацыянальная ідэнтычнасць прывязаная да “драўлянай”, патрыярхальнай Беларусі, — кажа выдавец, галоўны рэдактар часопіса Arche Валер Булгакаў. — Першыя беларускія дзеячы, якія займаюцца нацыянальнай ідэнтычнасцю, з’яўляюцца ў часы індустрыялізацыі, у ХІХ стагоддзі. Беларусь тады ператвараецца ў перыферыю Еўропы, адбываецца якраз адміранне сельскай культуры.

Насамрэч падставаў ганарыцца вышыванкай, якая зараз адваёўвае прастору, не так і шмат. Можна, канечне, успрымаць гэта як праяву свядомасці, але семантычна ўсё нашмат складаней: тая арнаменталістыка жыўцом узятая са сцяга, прынятага пасля рэферэндуму. Што мы маем у выніку? Пэўныя сацыяльныя групы пераасэнсоўваюць сімволіку, надаючы ёй іншую семантыку. Атрымліваецца пэўная маніфестацыя, але ў той жа час “карэктная” і “дазволеная”.

“Трэба правесці дакладную мяжу паміж этнічным і нацыянальным, — пагаджаецца гісторык і публіцыст Алесь Белы. — Нацыянальнае — больш ёмістае і складанае. Беларусь спазнілася ў фармаванні калектыўнага абстрактнага мыслення, былі хвалі 80—90-х гадоў, цяпер ёсць ідэалагічны крызіс, і тое, што мы назіраем, — насамрэч такі сабе кампрамісны варыянт. У нас у заняпадзе кнігавыдавецтва, прамысловасць, ёсць рэпрэсіўныя моманты ў дачыненні да пісьменнікаў, але вось ёсць такі “дазвол на вышыванку”,  якая, дарэчы, слаба прадстаўленая ў сучаснай вёсцы”.

“Давайце ўсё ж такі ўлічваць, што кожны чалавек, які надзеў вышыванку, мае адназначныя каштоўнасці, паказвае сябе беларусам, — пярэчыць Мікіта Броўка, кіраўнік праекта Symbal.by. — Той, хто не прызнае Беларусь асобнай дзяржавай, не прымае беларускую мову, той вышыванкі не надзене”.

“Будзем шчырымі, вышыванка ў тым ліку і расколвае, — мяркуе даследчык нацыянальнай ідэнтычнасці Аляксей Ластоўскі. — Атрымліваем дзве супольнасці, адны лічаць сябе беларусамі па нацыянальных і палітычных прыкметах, а іншыя — надзяваючы вышыванку. Сітуацыя з бумам вышыванкі — гэта хутчэй як феномен кніжнай культуры, гэта з’яўленне новых гарадскіх плямёнаў, людзі аб’ядноўваюцца пры дапамозе сімвалаў для супольнай жыццядзейнасці. І з’яўленне такой сабе моладзевай культуры выклікае антыпатыю сярод тых, хто выхоўваўся раней”.

“Нядаўна Андрэй Хадановіч расказваў пра дыялог, які чуў у трамваі: дзяўчаты абмяркоўвалі хлопца, у якога адна з іх спыталася, ці мае той вышыванку, а ў яго на саколцы быў герб “Пагоня”, які дзяўчына не змагла згадаць як называецца. “Ну, герб, вось гэты, стары”, — казала яна сяброўцы, — гаворыць доктар сакральнай тэалогіі Ірына Дубянецкая. — Глядзіце, для яе, маладой дзяўчыны, было важна, каб хлопец быў “далучаны да вышыванкі”, але разумення, што гэта такое, яна не мае. А пазначэнне свету арнаментамі — традыцыя ідзе ажно з неаліту, і гэта ледзь не адзіная традыцыя, якая не перарывалася. Усе сімвалы і арнаменты маюць сэнсы, якія паступова губляюцца”.

Павел Баркоўскі, мадэратар дыскусіі, зазначае, што паводле апошніх маркетынгавых даследаванняў MASMI, тавары, якія маюць элементы арнаменту ў афармленні, больш цікавыя пакупнікам, яны называюць такія рэчы “патрыятычнымі і сучаснымі”, то бок арнамент робіцца часткай гарадской і урбаністычнай культуры. Вышыванка сёння — гэта спосаб рэпрэзентацыі сябе ў прасторы.

“Было б дзіўна, калі б рэакцыя была іншай, — кажа Валер Булгакаў. — Жыць у краіне і не прымаць гэтыя рэчы — форменная шызафрэнія. Беларусы пачынаюць усведамляць, што жывуць не ў СССР, не ў Расійскай імперыі, так адбываецца сувязь атрыбутаў нацыянальнай культуры”.

“3 ліпеня моладзь падчас салюту таксама крычыць: “Беларусь!” — кажа спадар Ластоўскі. — Гэта феномен таго ж шэрагу, што і вышыванкі, — еднасць праз найпрасцейшыя сродкі. Паўстае пытанне: ці закладваецца ў гэта нешта іншага ўзроўню? Вось як у выпадку, калі людзі носяць “Пагоню” і не ведаюць, што гэта. Тады ўсё гэта ператвараецца ў маркетынгавую стратэгію. Ці будзе гэта мець глыбокае значэнне — вось у чым пытанне”.

Дэмакратыя і нацыянальная ідэнтычнасць, ці ёсць сувязь?

“Асноўнае пытанне цяпер — ці ёсць у нас сфармаваная нацыянальная ідэнтычнасць. Мадэль разумення Беларусі закладзеная даўно, — кажа Валер Булгакаў. — Але цяпер гэтая мадэль патрабуе пераасэнсавання згодна з рэаліямі. Беларуская мова і тыя, хто ёй карыстаецца, — гэта субкультура, этнакультурнае гета, адчужанае ад масавай беларускай культуры. Цяпер жа сітуацыя такая: улады транслююць думку, што Беларусь мусіць быць незалежнай краінай, што пярэчыць іх жа тэзам пачатку 90-х гадоў”.

“Уявіце сабе Францыю без Мальера, Паскаля, Бальзака і гэтак далей, — разважае Алесь Белы. — У нас няма інстытута надзейнай трансляцыі сімвалічнага поля. Напрыклад, цалкам разбураны нацыянальны кінематограф, нават тэлебачанне ў нас у нейкім дзіўным стане. Нам не стае інтэлектуальных маркёраў прыналежнасці да той ці іншай культуры, таму я на сённяшнюю сітуацыю гляджу досыць песімістычна”.

“У ВКЛ у свой час была вялікая адметнасць — рэлігійная шматзначнасць, мультырэлігійнасць, у той час як заходнія краіны заставаліся монарэлігійнымі. ВКЛ на дзяржаўным узроўні займалася рознымі плынямі хрысціянства, іудаізму, ісламу. Была агульная мова, але ў культурным полі прысутнічалі і іншыя мовы, — кажа Ірына Дубянецкая. — Мы незваротна страцілі іншамоўную грамадскую супольнасць, якая адыгрывала вялікую ролю ў фармаванні ідэнтычнасці. Страцілі ідэю краёвасці, “зямля гэта твая, кім ты ні ёсць, ты чалавек гэтай зямлі”. Цяпер нам навязаны дзяржаўны білінгвізм, але гэта радыкальна іншая рэч, можна сказаць, процілегласць, бо сапраўдныя білінгвы ў краіне — гэта беларускамоўныя”.

“Для цяперашняй Беларусі пытанне ідэнтычнасці расслойваецца, — працягвае Валер Булгакаў. — Мысляры прыдумваюць нацыю, бачаць яе сучаснай і адметнай, у той час як велізарная маса проста мае што мае. Герб “Пагоня” — дык герб “Пагоня”. Будзе прыняты — будзем лічыць сваім. Усе нацыі жылі і развіваліся. Нацыя сфармаваная, у чым яе контуры — іншае пытанне. Шмат хто лічыць сябе беларусам толькі таму, што жыве на тэрыторыі Беларусі, атрымліваецца, выключна такая сабе тэрытарыяльная ідэнтычнасць. І, груба кажучы, вы надзелі вышымайку — паднялі ўзровень”.

“Сацыёлагі кажуць пра панаванне “банальнага нацыяналізму” — ператварэнне ідэнтычнасці ў руціну, — разважае Аляксей Ластоўскі. — Вялікае значэнне набывае ў такіх выпадках спорт, які дае яшчэ адну выдатную магчымасць належаць да нейкай нацыі”.

“Паляванне на вядзьмарак у Беларусі заўжды адбывалася ў самы несвабодны час. — працягвае спадар Булгакаў — У пачатку 90-х нацыяналісты былі ў складзе Вярхоўнага савета, і ўзровень свабодаў пры гэтым у краіне нічым не адрозніваўся ад узроўню ў суседніх краінах. Калі здарылася прымусовае выцісканне — Беларусь спынілася ў развіцці там, дзе яна цяпер. Нацыяналізм таксама можна развіваць у розных кірунках, менавіта ён ёсць таранам, які дазваляе разбураць аўтакратычныя рэжымы”.

“Дэмакратыя — гэта вынік развіцця грамадства, моцнай эканомікі, — кажа Мікіта Броўка. — Беларусь, можа так стацца, будзе трапляць у большай ступені ў культурнае поле Расіі, а то і ў склад Расіі, дзе не будзе ні моцнай эканомікі, ні дэмакратыі”.

“Дэмакрат — праява сучаснага свету. Рэч у тым, што Беларусь мусіць прайсці праз тыя ж “школьныя класы”, што і іншыя краіны на шляху да дэмакратыі, каб быць роўнай сярод роўных. Як было з нашай краінай у часы Рэфармацыі, — кажа Ірына Дубянецкая. — Пераскочыць адразу некалькі этапаў у развіцці проста немагчыма. У тым ліку давядзецца прайсці і стадыю нацыянальнай ідэнтычнасці, бо без гэтага мы апынёмся на ўзбочыне цывілізацыі”.

“Усё, што мы абмяркоўваем, — прыгожыя міфы, — кажа спадар Ластоўскі. — Дэмакратыя і дабрабыт — прыгожая думка 1960-х гадоў. Цяпер эканоміка Кітая будуецца не на дэмакратыі. Нават ва Усходняй Еўропе ёсць пытанні, калі Венгрыя ставіць пад пытанне патрэбу ў ліберальна-дэмакратычным шляху развіцця. Мы можам глядзець на розныя варыянты як на пэўны досвед, але не варта іх паўтараць як схему. Нацыяналізм і дэмакратыя маюць унутраныя супадзенні, але іншая справа — як яны карэлююць у жыцці”.

“Не трэба баяцца тэрмін “нацыяналізм”, — кажа Валеры Булгакаў, — так, у Еўропе ён мае негатыўнае значэнне, асабліва на пост-савецкай прасторы, бо была Другая сусветная вайна з мільёнамі ахвяраў, плюс прапаганда. Але калі адкрываеш Оксфардскі слоўнік, там абсалютна нармальнае нейтральнае значэнне, якое раскрываецца праз любоў да Радзімы. Так нацыяналізм можа перарастаць у розныя непрымальныя формы. Але, як пісаў прафесар Герхард Зіман:  “Шлях да дэмакратыі праз утварэнне нацыі, без сумневу – поўны небяспекаў, але іншых шляхоў проста няма”. Усе краіны, якія прайшлі шлях да дэмакратыі, прайшлі праз стадыю фарміравання нацыянальнай ідэнтычнасці. Мы не здолеем вынайсці нечага новага тут. Нацыя – гэта пачуццё локця, гэта інтэграцыя людзей, гэта супольня каштоўнасці. Толькі на гэтым грунце можа будавацца дэмакратыя!”

“Ёсць краіна і ёсць дзяржава, — працягвае спадарыня Дубянецкая. — І не раз у нашай гісторыі дзяржава ваявала  з краінай, гэта адбываецца і цяпер. Але краіна жыве. Што нам рабіць у гэтай сітуацыі? Тое, што можам рабіць  і даваць прыклад другім , — пісаць тэксты, выдаваць кнігі. Пракладваць уласны шлях да нацыянальнай ідэнтычнасці, і тады пры першай гістарычнай магчымасці ўсё зменіцца”.

Мікалай Левертаў, фота Марыны Серабраковай