Віктар Марціновіч: “Лета”, у якім мы жывём

У апошнія гады (калі не дзесяцігоддзі) падчас прагляду расійскага кіно даводзілася прарабляць у галаве аналітычную работу: аддзяляць добрае ў фільме (калі яно было) ад калдырства і штампаў (якія знаходзіліся заўсёды). Якімі б крутымі ні былі фільм і рэжысёр, а хаця б нават і Звягінцаў, а хаця б з тым самым “Левіяфанам”, усё роўна ўзровень ігры сярэднеўзятай галоўнай гераіні не дацягваў да ігры персанажа другога плану з любога серыяла на Netflix.

“Лета”, рэжысёр якога Кірыл Сярэбраннікаў быў вельмі балюча выключаны з сістэмы расійскай культурнай вытворчасці, — з першых кадраў нешта зусім іншае. Узятае не з той культуры, якая падарыла нам серыял “Фізрук” і фільм “Адмиралъ”. Памятаеце, чым канчаецца салаўёўская “Аса” — гімн перамен, якія тады, у 1987 годзе, падаваліся непазбежнымі? Памятаеце, як, не дачакаўшыся інструктажу пра правілы паводзінаў на сцэне ў савецкім рэстаране, Віктар Цой выходзіць прэч і ўзыходзіць проста на сцэну, дзе спявае “Перамен”? Дык вось, “Лета” — гэта працяг таго Салаўёва, які сёння не тоесны сам сабе (атрымаўшы народнага артыста і пасядзеўшы на ганаровых пасадах, мала хто будзе тоесны сабе маладому). “Лета” — гэта акурат пра той бунт, якім канчаецца “Аса”. Ён пачынаецца з гэтага бунта і заканчваецца за хвіліну да таго, як яго галоўныя героі пайшлі з жыцця, не пакінуўшы па сабе анічога. Нават традыцыі, якую іншыя музыкі меліся б прадаўжаць.

У генерацыі народжаных у СССР, людзей, якім сёння 30+, фільм “Лета” ўвойдзе ў пантэон, які праглядаеш раз, а потым глядзіш кожныя два гады, каб пацешыцца патаемнай прыгажосцю. Бо ён — пра тое добрае, што нас некалі з’ядноўвала насуперак афіцыёзу: прапагандзе, эстрадзе, гістарычным міфам і чырвоным дням календара. Рок-н-рол, з якога вырасла перабудова, быў гэткай жа сапраўднай і агульнай рэччу для ўсіх насельнікаў імперыі, як і Афганская вайна. Ад Афгана пакутавалі маці па ўсёй прасторы ад Уладзівастока да Берасця, рускі рок слухалі ў “Полевой почте “Юности” ўсе патэнцыйныя прызыўнікі. Калі Саюз і пакінуў па сабе нешта прыгожае, дык гэта быў увасоблены ў мелодыях і спевах пратэст. Навуменка, Цой, Грабеншчыкоў, Башлачоў, “Аліса”, “ДДТ”, Макарэвіч.

У фільме вычарпальна, [рэальнымі] словамі Навуменкі, сказана пра другаснасць гэтай музыкі ў параўнанні з T Rex, Sex Pistols, Velvet Underground, The Doors, The Beatles. Падколкі Грэбня, які хіба не кожны раз з’яўляецца ў кадры з імем Дэвіда Боўі на вуснах — рэальна выглядаюць вельмі смешна, проста працяг праграмы “Вячэрні Ургант”, дзе з дзеда Боба кпілі з той жа нагоды. Але ў нейкім касмічным сэнсе гэты савецкі перабудовачны рок быў нашмат важнейшым за творчасць Дылана ці Морысана. Бо вага словаў Цоя была нашмат мацнейшай.

Што, калі падумаць, ведаў Дэвід Боўі ці Джым Морысан пра свабоду? Першы быў эмблемай чыстага артыстызму, подыхам іншапланетнай свежасці для сытых брытанскіх буржуа, свабоды якіх былі забяспечаныя яшчэ ў XII стагоддзі Хартыяй вольнасцяў. Што зух Морысан ведаў пра пратэст? Супраць чаго пратэставаў, акрамя забароны кіслаты і далёкай вайны, якая не кранала яго самога? Што благога магла зрабіць з гэтымі пратэстоўцамі сістэма? Зачыніць іх за злоўжыванне рэчывамі ці лаянку са сцэны на некалькі гадзін, да прыезду адваката?

А вось рокеры часоў перабудовы, натхнёныя іх няўцямнымі заклёнамі (тэксты якіх даводзілася перакладаць са слоўнікам), супрацьстаялі сапраўднаму Злу. І каралі іх за гэта па-сапраўднаму.

Я ўжо сказаў, што для генерацыі народжаных у СССР “Лета” стане тым патаемным пакоем з фоткамі з мінуўшчыны, у які яны час ад часу захочуць вяртацца. Але ў выпадку з сённяшняй Беларуссю “Лета” атрымлівае дадатковы сэнс: бо фільм пра савецкае мінулае прачытваецца тут як гісторыя пра нашу сучаснасць. Мы жывём у тых 1980-х, гісторыю якіх нам расказвае Сярэбраннікаў.

Гэта адбываецца тут і цяпер. На музычных фестывалях вядзе рэй не сцэна, а АМАП, на рок-канцэрце спецыяльныя людзі асаджваюць слухачоў, каб яны не ўставалі з месцаў, музыкі мусяць атрымліваць канцэртныя пасведчанні, пляцоўкі для выступаў надзейна кантралююцца ладна падстрыжанымі хлапцамі ў цывільным, якія кажуць, што яны камсамольцы, але магчыма, што і не толькі камсамольцы. А гэтая сцэна, дзе Віктар Цой мусіць тлумачыць дырэктарцы Ленінградскага рок-клуба, якія сацыяльныя праблемы выкрывае песня “Я бяздзельнік, оу, мама мама” і “Васьмікласніца”! І Навуменка выходзіць з сітуацыі, сказаўшы, што гэта такі “гумар”, і паспешліва адсылае Цоя па кампоцік.

У сакавіку гэтага года, на Дзень тэатра, мой калега Дзяніс Марціновіч напісаў на tut.by тэкст пра праблемы беларускай сцэны. У гэтым тэксце ён папракнуў сталічныя тэатры, што ільвіную долю спектакляў у іх рэпертуары складаюць камедыі. “Чаму? — піша ён. — У беларускіх дзяржаўных тэатраў ёсць планы па колькасці паказаў і запаўняльнасці залаў”. Дзяніс, здаецца, не зразумеў акалічнасці, якая добра раскрываецца ў гэтай размове з Цоем. Хочацца параіць калегу яе перагледзець.

Не ў Вялікабрытаніі жывём, аднак.

Той факт, што наш бягучы час — гэта “Лета” Сярэбраннікава, значыць дзве дрэнныя і адну харошую рэч.

Па-першае, мы ўсе ў пэўнай ступені другасныя. Бо дзеля таго каб з’явіўся Боўі, патрэбная Хартыя вольнасцяў, прынятая ў XII стагоддзі. Рок перабудовы не кранаў сапраўды балючых праблем СССР: ні Цой, ні БГ не спявалі пра вайну ў Афганістане, ГУЛАГ, дысідэнтаў, акупацыю Прагі і г. д. Параксізм іх рэвалюцыйнасці — радкі “Ты быў калісьці бітнік ууууу”! Зарад свабоды несла сама “напалову забароненая музыка”. Яна дазваляла затаптанай савецкім бытам моладзі ўздыхнуць глыбей.

Па-другое (і гэта асноўны мэсідж “Лета”), сезоны маюць уласцівасць змяняцца. Бо па календары цягнуцца толькі тры месяцы. І тое, што падаецца прадвеснем, праз трыццаць гадоў распазнаецца як самы спякотны час ліпеня. Бо цяплей ужо не будзе. Будзе толькі халадней. Нездарма ж “Лета” канчаецца песняй Цоя “Хутка скончыцца лета”. І яно сапраўды скончылася, змяніўшыся зацяжной сцюжай. “Больше надежд нету”.

А што да самотнага харошага — дык, магчыма, праз 30 гадоў нехта здыме гэткі ж фільм пра тое, што адбывалася ў нашай культуры халодным летам 1999-га — 2002?

І, услед за Салаўёвым і Сярэбраннікавым, я таксама скончу песняй. Гэта “Груз” з альбома “Мода і аблокі” беларускага гурта “Петля пристрастия”:

Умение утешить себя
Что вроде ты не самый плохой
Что у тебя такая судьба
Задумчиво кивать головой

Припев:
Сегодня я прикинулся мрачно
Я не такой
Сегодня я прикинулся мрачным
Я не такой
Ты думаешь мне нравится мрачное?

Минуточку сейчас я зальюсь
Увидишь я заплачу от радости
И с плеч моих свалится груз
Увидишь я завою от счастья
И с плеч моих свалится груз

Умение больших мудаков
При помощи волшебных огней
Заставить миллионы мозгов
Застыть в окаменелом говне.

Припев

Кропка.

Віктар Марціновіч, “Будзьма беларусамі!”