У рашэнні сваіх эканамічных і дэмаграфічных праблемаў многія краіны свету звяртаюцца да законаў, якія стымулююць прыцягненне маладых мігрантаў і запатрабаваных эканомікай спецыялістаў рознага профілю. Так, у барацьбе за спецыялістаў своеасаблівым адказам Еўрасаюза на амерыканскую грын-карту стала ўвядзенне ў 2009 годзе “еўрапейскай блакітнай карты”.
Нярэдка свае эканамічныя матывы ўрады прыкрываюць клопатам аб «страчаных» суайчынніках. На жаль, такая высакародная матывацыя не палягчае стану чалавечага капіталу ў суседніх краінах.
Беларусы ў пагоні за «картай паляка»
У кастрычніку 2012 года МЗС Польшчы адрапартавала аб ста тысячах выдадзеных «карт паляка». З іх больш за 30 тысяч атрымалі беларусы. Пры гэтым віцэ-міністр замежных справаў Януш Цісэк падкрэсліў, што калі б не супрацьдзеянне дзяржорганаў Беларусі, то станоўчых рашэнняў аб выдачы карты было б прынамсі ўдвая больш.
Сапраўды, беларуская дзяржаўная машына дала пэўны адпор польскай ініцыятыве. Канстытуцыйны суд Беларусі вясной 2011 года пастанавіў, што нормы закона «Аб карце паляка» супярэчаць прынцыпам міжнароднага права, парушаюць шэраг міжнародных і двухбаковых пагадненняў. У адпаведнасці з леташнімі папраўкамі ў закон «Аб дзяржаўнай службе», беларускім чыноўнікам забаронена карыстацца «картай паляка» і аналагічнымі дакументамі, якія прадстаўляюцца іншымі краінамі. Невыкананне гэтага патрабавання - падстава для вызвалення дзяржслужачага ад займанай пасады.
Адмоўная рэакцыя Беларусі на «карту паляка» лёгка вытлумачальная: непрыязная ў дачыненні да афіцыйнага Мінска краіна стварыла станоўчыя стымулы, якія дазваляюць распаўсюджваць сваю «мяккую сілу» сярод насельніцтва суседняй дзяржавы. Прычым станоўчыя фактары, якія стымулююць прывабнасць Польшчы, часцяком нават не каштоўнасныя, а выключна матэрыяльныя. Большасць беларусаў імкнуцца атрымаць «карту паляка» не з прычыны духоўнай сувязі з радзімай Шапэна і Каперніка, а з мэтай легальнага працаўладкавання ў Польшчы, атрымання спецыяльнай адукацыйнай стыпендыі або - яшчэ прасцей і прагматычней - беспраблемнага атрымання доўгатэрміновай нацыянальнай візы, якая дазваляе знаходзіцца ў Польшчы і падарожнічаць па краінах шэнгенскай зоны.
Пакуль дзяржаўная сістэма змагаецца з картай паляка, патэнцыйна нашмат больш сур'ёзнай праблемай пагражаюць планы Расіі. У той час як наяўнасць «карты паляка» ў жыхара якой-небудзь з краін былога СССР не мае на ўвазе атрыманне польскага грамадзянства, у Расіі распрацоўваюцца законапраекты, якія могуць пацягнуць масавую замену беларусамі сініх пашпартоў на чырвоныя.
Законапраекты аб радыкальным спрашчэнні атрымання грамадзянства Расіі
Агульны парадак атрымання расійскага грамадзянства патрабуе пражывання ў Расіі з дня атрымання віду на жыхарства на працягу 5 гадоў (у вельмі рэдкіх выпадках - 1 года). У даволі рэдкіх выпадках беларусы могуць звяртацца да спрошчанай працэдуры, якая не патрабуе 5-гадовага мінімуму пражывання і займае да 6 месяцаў. Спрошчаная працэдура распаўсюджваецца на тых, хто нарадзіўся ў Расіі або якія пражывалі на тэрыторыі Расіі да 21 снежня 1991 года, якія маюць блізкіх сваякоў і якія атрымалі вышэйшую ці сярэдне-спецыяльную адукацыю ў Расіі пасля 1 ліпеня 2002 года.
У цяперашні час расійскі парламент разглядае адразу два законапраекты, якія прадугледжваюць радыкальнае спрашчэнне ўмоваў атрымання расійскага грамадзянства так званым «замежным суайчыннікам», пад вызначэнне якіх падыходзяць мільёны жыхароў блізкага замежжа. Законапраекты мяркуюць зрабіць для замежных суайчыннікаў і іх прамых нашчадкаў больш даступным спрошчаны парадак набыцця расійскага грамадзянства. А менавіта: адмяніць патрабаванні абавязковага 5-гадовага тэрміну пражывання ў Расіі і наяўнасці віду на жыхарства РФ, пацверджання наяўнасці законнай крынiцы сродкаў да існавання і валодання рускай мовай на пэўным узроўні. Адзін з законапраектаў (прапанаваны сенатарам М. Капурай) дазваляе суайчыннікам разам з расійскім захоўваць папярэдняе грамадзянства і прапануе даць дыпламатычным прадстаўніцтвам і консульскім установам РФ паўнамоцтвы па вырашэнні пытанняў аб прыёме ў расійскае грамадзянства.
Камітэт па канстытуцыйным заканадаўстве і дзяржбудаўніцтве Дзярждумы падтрымаў абодва законапраекты і прапанаваў разгледзець іх на пленарным пасяджэнні парламента сумесна, у парадку рэйтынгавага галасавання. На практыцы, у выпадку ўваходжання аднаго з законапраектаў у законную сілу Расія тэарэтычна можа даць сваё грамадзянства дзясяткам тысячаў беларусаў на працягу года-двух.
Расія з больш высокімі ўзроўнямі заробкаў, больш ліберальным рынкам працы і большай дыферэнцыяцыяй узроўню зарплаты ў залежнасці ад узроўню кваліфікацыі ўжо сёння даволі прывабная як для нізкакваліфікаваных працоўных мігрантаў, так і для часткі высокакваліфікаваных беларусаў. Яшчэ больш небяспечна, з пункту гледжання беларускай нацыянальнай бяспекі, тое, што Масква мае дастатковую колькасць механізмаў ўздзеяння на надзвычай залежную ад РФ беларускую эканоміку.
Больш за тое, Расія настойліва прасоўвае пытанне ўвядзення бязвізавага рэжыму з ЕС, што можа стаць рэальнасцю да 2015-2016 гг. Тым часам Беларусь з'яўляецца абсалютным аўтсайдэрам у сферы візавых адносін з ЕС сярод краін рэгіёну і да гэтага часу не пачала да перамоваў нават пра Пагадненне аб спрошчаным візавым рэжыме. Варта меркаваць, што пры такім раскладзе тысячы беларусаў не пасаромеюцца атрымаць расійскае грамадзянства (асабліва, калі пры гэтым захаваецца беларускае) толькі для таго, каб значна аблегчыць перамяшчэнне па Еўрасаюзе.
Перадвыбарнае абяцанне Пуціна: разумная міграцыйная палітыка
Адразу ж пасля свайго пераабрання ў 2012 годзе Пуцін сур'ёзна заняўся рэфармаваннем міграцыйнай палітыкі Расіі. У сваім праграмным артыкуле ён паставіў канкрэтную задачу: «Трэба будзе забяспечыць міграцыйны прыток на ўзроўні каля 300 тысяч чалавек у год». Па ўсім відаць, Пуцін і яго памочнікі зробяць усё магчымае, каб ужо да наступнай прэзідэнцкай кампаніі 2016 года прад'явіць грамадскасці канкрэтныя дасягненні ў гэтай галіне.
Прычым «разумная» міграцыйная палітыка, піша Пуцін, павінна, сярод іншага, выключаць «патэнцыйныя этнакультурныя і іншыя рызыкі». Пад гэтай паліткарэктнай фразай маецца на ўвазе разумнае кватаванне працоўных і пастаянных мігрантаў паводле краіны паходжання.
Так, паводле апытання УЦВГД за студзень 2012 года сярод жыхароў Масквы, пачуцці найбольшай сімпатыі рэспандэнты адчуваюць да рускіх (44%), беларусаў (17%) і ўкраінцаў (15%). Усе астатнія этнасы ў лаяльнасці масквічоў набралі не больш за 3%. У катэгорыі нацыянальнасцяў, да якіх рэспандэнты адчуваюць пачуцці раздражнення, непрыязнасці, каўказцаў назвалі 31%, таджыкаў - 23%, азербайджанцаў - 17%, узбекаў - 13%. Палова (51%) апытаных масквічоў назвалі міжнацыянальныя адносіны ў горадзе напружанымі, дрэннымі або канфліктнымі, паводле дадзеных апытання УЦВГД за 2010 год.
Фармулёўка паняцця “суайчыннік” дапаможа ў “адборы”
Дапамагчы Расіі ў міграцыйным адборы разам з меркаванымі новаўвядзеннямі ў заканадаўства (калі яны будуць прынятыя) дазволіць хітрая фармулёўка паняцця “суайчыннік” у расійскім законе. Суайчыннікамі прызнаюцца «асобы і іх нашчадкі, якія пражываюць за межамі тэрыторыі Расійскай Федэрацыі і якія адносяцца, як правіла, да народаў, якія гістарычна пражываюць на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі, а таксама якія зрабілі свабодны выбар на карысць духоўнай, культурнай і прававой сувязі з Расійскай Федэрацыяй, асобы, чые сваякі па прамой узыходнай лініі раней пражывалі на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі, у тым ліку: асобы, якія складаліся ў грамадзянстве СССР, якія пражываюць у дзяржавах, якія ўваходзілі ў склад СССР, якія атрымалі грамадзянства гэтых дзяржаў або якія сталі асобамі без грамадзянства». Гэта значыць, наяўнасць грамадзянства СССР у мінулым і пражыванне ў дзяржаве былога СССР не даюць права асобе лічыцца суайчыннікам, але і не выключаюць гэтага.
Такім чынам, расійскія органы на практыцы могуць абмяжоўваць прадастаўленне статусу “замежнага суайчынніка”, напрыклад, жыхарам цэнтральна-азіяцкіх краін і ліберальна падыходзіць да зваротаў кандыдатаў з Беларусі, Украіны і Малдовы. Іншымі словамі, Крэмль у сваіх жа эканамічных і дэмаграфічных інтарэсах можа прапанаваць патрэбным свайму рынку працы дзясяткам і сотням тысяч грамадзян з больш «пераважных» краін стаць паўнавартаснымі грамадзянамі Расіі.
Дадатковыя бонусы для імігрантаў фармулюе абноўленая праграма перасялення суайчыннікаў, якія пражываюць за мяжой. Сама дзяржпраграма стартавала яшчэ ў 2006 годзе, але прасоўвалася з цяжкасцямі. За ўсе гэтыя гады ёй скарысталіся менш за 100 тыс. чалавек, пры планах ў сотні тысяч. Умовы дзяржпраграмы ў новай рэдакцыі ўтрымлівае падпісаны Пуціным «Указ аб рэалізацыі дзяржпраграмы садзейнічання добраахвотнаму перасяленню ў Расію суайчыннікаў, якія пражываюць за мяжой", які пачаў сваё дзеянне 31 снежня 2012 года
У цэлым, «замежныя суайчыннікі» і члены іх сем'яў, якія адважыліся пераехаць на пастаяннае месца жыхарства ў Расію, маюць права на кампенсацыю выдаткаў на пераезд, атрыманне "пад'ёмных" і штомесячнай дапамогі з расійскага бюджэту. Апошняя выплачваецца на працягу перыяду да 6 месяцаў тым, хто перасяляецца ў рэгіёны «прыярытэтнага засялення» і не мае даходу ад працоўнай, прадпрымальніцкай і іншай не забароненай заканадаўствам дзейнасці. Гэта значыць, урад дае сацыяльную падтрымку на час пошуку перасяленцамі працы. Пры гэтым статус прыярытэтных (рэгіёны са стратэгічна важным значэннем і недахопам працоўных рэсурсаў) маюць не толькі далёкія Бурація і Сахалін, але, напрыклад, суседнія з Беларуссю Смаленская і Пскоўская вобласці.
Рэагуем... А трэба папярэджваць
Пакуль афіцыйны Мінск самааддана абараняе дзяржуласнасць, Масква можа паквапіцца, мабыць, на самае каштоўнае, што засталося ў краіне - чалавечы капітал. Тым часам як Расія і Польшча актыўна распрацоўваюць механізмы прыцягнення на свае рынкі працы кваліфікаванай працоўнай сілы, у тым ліку (і не ў апошнюю чаргу) з Беларусі, дзеянні афіцыйнага Мінска ў гэтай сферы рэагуючыя, а не папераджальныя.
Міграцыйнае заканадаўства Беларусі не адпавядае бягучым і будучым патрэбам эканамічнага і дэмаграфічнага развіцця краіны, інтарэсам беларускіх працадаўцаў і грамадства, і павінна быць рэфармавана. Так, у «Нацыянальнай праграме дэмаграфічнай бяспекі РБ на 2011-2015 гг.» вельмі абмежаваная ўвага надаецца мерам па прыцягненні высокакваліфікаваных імігрантаў, у тым ліку этнічных беларусаў. Сітуацыю пагаршаюць празмерна зарэгуляваны рынак працы і адсутнасць структурных рэформаў. Шэраг даследаванняў (Цімашэнка, 2010) прапаноўваюць канкрэтныя меры ўдасканалення сістэмы рэгулявання міграцыі працоўных рэсурсаў у Беларусі, вартыя большай увагі дзяржорганаў.
Для процідзеяння патэнцыйна непрыемнай сітуацыі, якая пагражае нацыянальнай бяспецы краіны, варта мадэрнізаваць ўсю сістэму кіравання міграцыйнымі працэсамі, лібералізаваць рынак працы, правесці структурныя рэформы і актывізаваць спрашчэнне візавага рэжыму з Еўрасаюзам.
Андрэй Елісееў, аналітык Беларускага інстытута стратэгічных даследаванняў