Сёмуху споўнілася 75. Але ён ненавідзіць свой дзень народзінаў, у гэты дзень не бярэ слухаўкі, не адказвае на лісты, не прымае віншаванняў. Каб не злаваць юбіляра, змяшчаем гутарку з творцам сёння (юбілей быў учора). Яна спецыяльна запісвалася загадзя, пад відам "проста гутаркі для газеты". Калі б Сёмуха пачуў, што гэтая гутарка да яго юбілею, мяркую, вы б не чыталі гэтых радкоў. Такі яго характар — чалавека, які пераклаў Біблію і "Фаўста", які мае Дзяржпрэмію Беларусі, высокія ўзнагароды Нямеччыны і Латвіі, найлепшыя сябры якога — Брыль, Караткевіч і Барадулін. Першая частка гутаркі — пра асабістае. "У школе мяне звалі Васіль Ясэнскі"

— Спадар Васіль, за што Ваш сябар, народны паэт Беларусі Рыгор Барадулін называе вас казлом?

— Ну правільна называе! Паміж сябрамі не бывае брыдкіх слоў. Бывае ўсё вельмі справядліва!.. Для мяне гэта вельмі харошае слова, я яго заўсёды прымаў — ён і ў вочы называе мяне казлом. І мне прыемна гэта чуць ад Барадуліна, я не ведаю нават чаму.

— Як вы яго называеце?

— Рыгор. Рыгорка. Часам Грыша, але вельмі рэдка.

— Між "казлом" і "Рыгоркам", здаецца, вялікая розніца...

— Ён на год старэйшы за мяне. Я не магу называць яго неяк інакш. Усе мае сябры, якія былі — Брыль, Караткевіч — яны былі хто на год, хто на дзесяць, хто на васямнаццаць, як Брыль, — старэйшыя за мяне. І я трымаў гэтую дыстанцыю. Грыша мае поўнае права называць мяне казлом. Калі б мне гэта было непрыемна, я б сказаў: "Грыша, так мяне не называй".

— Дык за якія рысы характару ён вас так называе?

— Чорт яго ведае! Трэба ў яго перапытацца.

— Як вас яшчэ ў жыцці называлі, былі нейкія мянушкі?

— У школе называлі Васіль Ясэнскі — бо я быў з хутара Ясэнэц. Перасяленец — спачатку ў сяло, потым у Пружаны.

— Вы ніколі не бралі сабе гэтую мянушку як псеўданім?

— Браў. Пры перакладзе Караткевічавага рамана "Леаніды не вернуцца да зямлі". Гэта быў мой псеўданім.

— Здаецца, той пераклад рамана так і не быў надрукаваны?

— Не друкаваўся. Яго набор быў рассыпаны. Караткевічу як маглі ставілі палкі ў колы...

"Для мяне было шчасце мыць заср...ыя пялюшкі мае дачкі..."

— Упартасць, за якую вас празвалі казлом, прыносіла вам нязручнасці ў жыцці?

— Наадварот, мне гэта дапамагала. Бо калі папусціцца, то кожны на карак сядзе і будзе паганяць. Трэба быць упартым. Я ўпарты.

— Вы ўпарціцеся толькі ў прынцыповых пытаннях ці гэта стыль паводзін такі?

— Хутчэй — стыль паводзін. Хоць у паводзінах я магу і адступіць, а ў прынцыповых пытаннях — не. Там ужо — да канца.

— Гэта тычыцца ўсіх, нават каго вы любіце?

— Асабліва!

— Ну добра. Прыходзіць да вас унучка і кажа, што хоча вам на шпалерах намаляваць рожыцу. Вы будзеце ўпарціцца?

— Намалюй! Вось яна мне ўжо колькі малюнкаў зрабіла (у пакоі вісіць шмат малюнкаў на сценах. — аўт.). Але гэта іншая справа — яна ўнучка! Для мяне было незразумела, чаму я яе люблю больш чым сваіх дзяцей. Учора яны ў мяне былі, і сын мне патлумачыў: "Гэта вельмі проста. У дзядоў і бабуль менш клопату!" І праўда — для мяне гэта свята, а ў яго гэта кожны дзень вялікі занятак!" А ў старасці гэта радасць — ты бачыш, чаго ты дасягнуў, чым ты сканчаешся, і што пачынаецца з гэтага.

— А калі вашы дзеці былі маленькія, вы былі клапатлівым бацькам? Некаторыя жонкі творчых людзей скардзяцца, што ён "і паліцу не павесіў, і ср...у дзіцю не выцер".

— У мяне было крышачку інакш. Чамусьці мая жонка і мая цешча, асабліва цешча, неўзлюбілі дачку маю. Тая толькі нарадзілася, недзе пару тыдняў, і я заўважыў раптам, як мая цешча... Тады ж ніякіх падгузнікаў не было, былі пялюшкі, якія трэба было бясконца мыць і сушыць. Гляджу — абаср...я пялёнка. І мая цешча бярэ — і яе пачынае ледзьве-ледзьве не ванітаваць. Мілая мая! Я быў страшэнна здзіўлены. Бо мне мыць пялюшкі з г...ом майго дзіцяці — гэта вялікая асалода. Яно мне пахла, а не смярдзела!.. А жонка таксама неяк халодна-халодна ставілася да гэтай дзеўчынкі маёй маленькай. Аж пакуль не нарадзіўся сын праз два гады. Там гэтага хлопца — ужо яму толькі ў ср..у дзьмухалі! Ужо мяне нават і не дапускалі да яго — гэта быў любімец бабы і маці. А Леся засталася на маіх руках практычна. У адной сям'і два розныя выхаванні. Цешча ненавідзела гэтую Лесю, а я да яе прыкіпеў усёй душой. Я не забуду той сцэны, як яе ванітавала ад пялюшак...

— Можа, якая шляхцянка была?

— Якая шляхцянка, што вы гаворыце — з Уваравіч пад Гомелем, яна і маю жонку нагуляла невядома з кім!..

— А цяпер жа сталася наадварот — вы часцей бачыце сына, чым дачку?

— Ну так, лёс склаўся, што я жыву ў адным горадзе з сынам і кантактую з яго сям'ёю, а Алеся жыве ў Амерыцы і кантактуе са сваёй маці, якая ненавідзела яе. Яна яе ненавідзіць і зараз. Але яе ў адказ і ўнукі не любяць — дзеці Алесі.

— У якім парадку гэта было: ваша жонка з'ехала — і вы разышліся, ці вы разышліся — і яна з'ехала?

— Мы спачатку разышліся, і тады яна з'ехала. Яшчэ да таго, як паехала Алеся — бо мела там сваякоў. А тое, што мая дачка паехала, — я да гэтага часу шкадую... Хоць гэта сямейнае — яшчэ ў 1895 годзе ў Амерыку на заробкі з'ехаў мой дзед па матчынай лініі. Потым паехаў адзін яго сын, другі, трэці, чацвёрты... Усяго ў яго было 8 дзяцей, з якіх з'ехалі шэсць.

"Першы ўспамін дзяцінства — як у 1939 годзе бацькі галасавалі..."

— Ці не з хутара ваш такі хутаранскі характар?

— Відаць, адтуль. Маё дзяцінства прайшло там, дакладней першыя шэсць ягоных гадоў. А далей ужо — вайна, і жыў у цёткі Ганны ў суседняй вёсцы... Бацькоў арыштавалі летам 1942 года, дзесьці ў ліпені. Яны былі ў гэты момант у хляве ці на двары. А дзіця, я, ляжала ў хаце, накрытае з галавою. І калі я прачнуўся, то пабачыў, што нікога ў хаце няма і чужая гаворка. Немцы.

— Дарэчы, гэта ваш першы ўспамін пра дзяцінства?

— Я памятаю першы дзень вайны, калі нас у Ясэнцы абстралялі. Ляцелі самалёты спачатку за лес, потым там раздаліся выбухі — бамбілі Ружаны. Потым яны ляцелі назад — і пачалі страляць. Мы адразу пагналі кароў у лес. Ніводнай яны не забілі. А потым немцы збілі савецкі самалёт, ён упаў за агародамі Смаляніцы. Лётчык выкінуўся, але яго расстралялі ў паветры, пакуль спускаўся на парашуце. А з таго самалёта ўся Смаляніца ўсю вайну рабіла міскі, лыжкі... З парашутнага шоўку забітага лётчыка кабеты ўсяе вёскі зрабілі сабе сачыкі (блузачкі з паяском), дужа модныя, і насілі іх у святочныя дні. ...А першы ўспамін ведаеце які? Як у 1939 годзе да нас прыязджалі галасаваць на выбары за далучэнне да БССР. Памятаю, як мае бацькі кідалі ў скрыначку два лісточкі — адзін блакітны, а другі ружовы.

— Дык гэта адбывалася яшчэ, калі хутар быў пад Польшчаю?

— Не, выбары былі, як ужо вызвалілі. А нарадзіўся я грамадзянінам Польшчы. Мог бы і "карту паляка" атрымаць, але я не ставіў такой мэты. У царкве ў Смаляніцы, дзе мяне хрысцілі, павінны быць дакументы.

— Мая маці была пратэстанткай, а выйшла замуж за праваслаўнага.

— Сына вы назвалі ў гонар свайго бацькі?

— Так.

— А дачку?

— У гонар Дамашэвічавай дачкі (пісьменніка Уладзіміра Дамашэвіча. — аўт.) Мне дужа спадабалася гэтае імя.

— Яно было тады рэдкае?

— Вельмі рэдкае! Я меў вялікі клопат у ЗАГСе, каб зарэгістраваць гэтае імя! Мне крычалі, што "няма такога імені" і тыкалі нейкі там спіс "дазволеных" імёнаў. Толькі "Аляксандра"!.. Я кажу: "Зарэгіструеце! І толькі "Алеся", праз "а"! Гразіўся ім, што ў адваротным выпадку пайду да пракурора. Там сядзеў афіцэр у цывільным, які папёр на мяне. Я на яго цыкнуў. Кажу, сваю дачку, як захочаш, будзеш называць, а мне зарэгіструйце Алесю. Потым, дарэчы, высветлілася, што ў Дамашэвіча дзяўчынка была Аляксандра. І мая Алеся сталася ці не першай у Мінску.

— Дык а сам вы хто па нацыянальнасці: польскі праваслаўны беларус?

— Паляшук! То бок, цяпер я беларус, але нарадзіўся як паляшук, хоць і грамадзянін Польшчы. Пры перапісе я пазначыў, што я беларус, але мая родная мова — заходнепалеская. Іншыя мовы, якія ведаю, напісаў — беларуская, руская, польская, нямецкая, латышская...

— А на заходнепалескую мову вы што-небудзь перакладалі?

— Трошкі перакладаў. У "Фердыдурцы" Вітальда Гамбровіча ёсць дыялогі, дзе героі гавораць на палескай мове, крыху апалячанай — у тых мясцінах якраз адбываюцца дзеянні. Там я ўжо адвёў душу. Так гаварылі ў нас у Смаляніцы.

"Немцы збівалі бацькоў, цкавалі сабакамі, а пасля расстралялі..."

— Дык тады, калі вы прачнуліся адзін у хаце, вы пабачылі немцаў?

— Якраз тады іх не было ў пакоі. Але я адразу зразумеў, што гэта немцы. Ведаў ужо, што гэта такое. Яшчэ зімою немцы дапытвалі нас у хаце. Мама сядзела за кроснамі ткала, я сядзеў злева ад яе. Яна кідала чаўнок, а я кідаў яго абратна. На кухні білі бацьку. Адзін немец увайшоў у пакой, прыставіў маме пісталет да галавы. Пачаў нешта пытаць. Яна адказвае — бо ўмела гаварыць па-нямецку. Скончыла Пружанскую гімназію — ведала польскую, нямецкую, рускую, ідыш. Я не разумеў, што немец пытае, што мама адказвае. Потым ён прыставіў пісталет да мае галавы, зноў у яе нешта пытаў. Раптам на кухні ляснуў стрэл. Мы скалыхнуліся. Немец пайшоў туды і больш да нас не вяртаўся. А там застрэлілі сабаку Мэру. Такі вялікі рыжы паляўнічы сабака быў. Бацька ж працаваў лесніком, быў і паляўнічым. Выцягнулі Мэру на двор. І Мэра, праўда, праз дзень ажыла, хоць ёй куля пайшла ў лоб. Яна нічога не разумела, была як дурная, не слухалася каманд. Пажыла яшчэ з месяц і памерла. А другі сабачка, Вятка, маленькі такі, выскачыў з хаты і ўцёк. Немцы застрэлілі яго ўжо ў Смаляніцы. Немцы чамусьці ўсіх сабак білі. Мабыць, таму, што сабакі ўсчынялі вялікі брэх, як толькі тыя заходзілі ў вёску.

— Як вы, шасцігадовы, выбраліся тады з хаты?

— Калі ў хаце пацішэла, я хоп! з-пад гэтай коўдры — і пад ложак. І сядзеў там трое сутак у забыцці, спаў, прачынаўся. Бо яны ўсіх нашых забралі, а самі размясціліся ў нашай хаце, зрабілі засаду на партызан. За гэта маіх бацькоў і схапілі — бо падазравалі ў дапамозе партызанам. Некалькі дзён я толькі бачыў нямецкія боты, якія праходзілі міма ложка, пад якім я сядзеў. Чуў нямецкі гергет. А пасярэдзіне пакоя яны склалі "стажок" з гранат — з драўнымі ручкамі такія. Потым яны, як я зразумеў, абстралялі патрызан у лесе — то бок, выканалі задачу свае засады. Нашу хату вырашылі разабраць і перавезці ў вёску пад камендатуру. Бо хата была новая, вялікая, на тры пакоі — у сяле такіх не было, а бацька-ляснік мог сабе дазволіць. А ў вёсцы жыла мая цётка Ганна, бацькава сястра. Туды вывезлі бацькоў, і, калі іх вялі па вуліцы, мама паспела крыкнуць цётцы, што "Вася ў хаце застаўся". Немцы пагналі сялян з вёскі перад разборкай хаты перавезці на падводах усю маёмасць. Туды напрасілася дапамагаць і мая цётка Ганна. Яна і выкалупала мяне з-пад ложка, забрала. З хаты знялі дахоўку, ажно нехта з'явіўся са Смаляніцы з новым загадам: перадумалі перавозіць, паліце ўсё к чорту. Так наша новая хата згарэла на маіх вачах. Камандаваў гэтым немец па прозвішчы Люман. Усю вайну я жыў у цёткі, не ведаў, што з бацькамі. Яна супакойвала, казала, што ёй снілася маці, што яна жывая.

— Як даведаліся праўду?

— Што з бацькамі нешта страшнае, я зразумеў адразу. Ад усяго гэтага ў мяне пачалася хвароба — нетрыманне. Ні вялікага, ні малога. Цётка вадзіла мяне да шаптух. Памятаю, як шаптуха макала хлебны мякіш у гаршчочак з цёплай вадой і вадзіла ім па маім жываце, шэпчучы пры гэтым малітвы. Дапамагло! Але пасля я захварэў на крываўку — дызентэрыю. Ад гэтага памерла ўнучка цёткі, а я вычухаўся. Паўтара месяца цётка варыла мне рэдзенькае проса, больш нічога я есці не мог. Пад канец не было і надзеі, што я выжыву — у мяне выпала кішка. Як панчоха — звісала сантыметраў на 20. Я помню, за сталом сабраўся "кансілюм" — цётка, другая цётка, суседка, яшчэ адна суседка. У выніку суседка Сёмуха Арына абматала нечым такім палец, змазала і мне гэтую кішачку ўправіла. І яна больш не выпадала, і да гэтага часу не выпадае! Гэта быў апошні ратунак, што маглі гэтыя бабы прыдумаць — засунуць кішку абратна! Я выкараскаўся, а ў сяле памерла чалавек трыццаць. Кожны дзень я бачыў, як за акном неслі новы крыж — некага зноў хавалі.

— Як вы даведаліся праўду пра лёс бацькоў?

— У Пружане ў турме сядзела жанчына, якая прыехала ў госці з Масквы, і вайна яе захапіла тут. Немцы яе ў выніку выпусцілі. Яна сядзела ў адной камеры з маёй мамай. Распавяла, як маму моцна білі, цкавалі сабакамі — сабака адарваў ёй цыцку... Пасля іх з бацькам вывезлі ў Слабудку і расстралялі ў агульнай яме. Усяго немцы знішчылі там 5000 чалавек.

— У вас, мабыць, ужо пыталіся пра гэта. Немцы знішчылі вашых бацькоў. А вы пасля гэтага ўсё жыццё перакладалі з нямецкае мовы...

— Разумееце, гэта была мова, якую ведала, на якой магла размаўляць мая мама...

Глеб Лабадзенка, "Звязда"