Старэйшына літаратурнага цэху Беларусі 90-гадовы паэт Мікола Аўрамчык ведаў Коласа і Купалу, сябраваў з Панчанкам і Куляшовым ды напісаў сатырычную паэму пра жыццё літаратараў “Сказ пра Лысую гару”, якая яшчэ пры жыцці аўтара стала легендарнай.

Старэйшына літаратурнага цэху Беларусі 90-гадовы паэт Мікола Аўрамчык ведаў Коласа і Купалу, сябраваў з Панчанкам і Куляшовым ды напісаў сатырычную паэму пра жыццё літаратараў “Сказ пра Лысую гару”, якая яшчэ пры жыцці аўтара стала легендарнай. Як Караткевіч жаніў афрыканскую нявесту, Макаёнак святкаваў смерць Сталіна, а Куляшоў суткамі гуляў у шахматы - пра гэта і многае другое чытайце ў чарговай частцы новага праекту TUT.BY “Класікі без глянцу”.

“Купала абмацваў грунт, каб не ўзляцець”

- Дарогу ў літаратурнае жыццё мне далі Купала і Колас. Пачалося ўсё з таго, што у красавіку 1939-га яны прыйшлі да нас у Педінстытут на вечар…

- Пануе меркаванне, што па манерах Купала быў такім шляхцічам, на людзей глядзеў з вышыні, тады як Колас - “собскі дзядзька”...

- Я часта бачыў іх па адным і разам. Канечне, Купала для мяне больш гжэчны, інтэлігентны. Калі ён ішоў, здавалася, кавенькай абмацваў грунт, каб не ўзляцець. Колас, наадварот, быў такі па-сялянску мужчынскі. Купала больш маўклівы. Нават на абмеркаваннях ён, у адрозненне ад Коласа, мала калі гаварыў - больш паддакваў, хітаў галавой. Праўда, мяне вельмі ўразіла ягонае выступленне над труной пісьменніка Эдуарда Самуйлёнка на мінскіх Вайсковых могілках ў лютым 1939-га. Снег падаў вялізнымі камякамі, і Купала, нібы прарок, узвышаўся над шматлюдным натоўпам ды патрасальна прамаўляў верш. Доўгія ж творы ён чытаў, мякка кажучы, не так выразна, як Колас.

Праўда, з Іванам Дамінікавічам удвух я не бываў. Аднойчы толькі рэдактар “Піянера Беларусі” Бярозкін паслаў да песняра дахаты за вершамі. Купала сумеўся, развёў рукамі: “Няма ў мяне нічога для вашай газеты”...

З Коласам я бываў часцей: у паездках, на выступленнях і нават у больніцы раз ляжалі. Ну, што тут сказаць: жывыя класікі. Я саромеўся і быў стрыманы з імі. Асабліва з Купалам, бо бачыў яго толькі да вайны.

Цікава, у другіх народаў, мабыць, няма такой з’явы, каб два песняры ўспрымаліся як адзінае цэлае. Нарадзіліся ў адзін год. Амаль адначасова пачалі друкавацца. Сябравалі... У школьныя гады мне здавалася, што іхнія вершы і апавяданні нечым падобныя. Але пасталеўшы, зразумеў, што творчасць абсалютна розная. У Коласа - “Новая зямля” і “Сымон-музыка”, у Купалы - “Паўлінка” і “Раскіданае гняздо”, “Тутэйшыя”... У першага больш эпічная творчасць, у другога - лірычная.

“Мы стаміліся ад хлусні, мы стаміліся ад ліцамер’я…”

- Мікола Якаўлевіч, давайце пагаворым пра больш блізкае для вас пакаленне. Якім быў ваш сябар Пімен Панчанка?

- Гэта чалавек вельмі імпульсіўны. Другога такога праўдалюбца ў нашай паэзіі, напэўна, не было. Дзёрзкасць выяўлялася і ў ягоных паводзінах, і ў вершах, якія цэнзура здымала цэлымі дзесяткамі. Правіць ён не хацеў, таму выхад кніг затрымліваўся. А вось выступаць на публіцы не любіў, і гэта ў яго не атрымлівалася.

Мы пазнаёміліся з Піменам у 1938 годзе. Ён атрымаў настаўніцкае накіраванне ў маю вёску. Аднак у Плёсах не было ні лесу, ні рэчак, і Пімен, які выгадаваўся ў сям’і лесніка, з’ехаў у іншае месца. Кожны год я быў у яго на дні нараджэння. Сямейныя пасядзяць за сталом ды пакідаюць нас удвух.

… Панчанка вельмі любіў слухаць радыё. У яго заўжды быў уключаны прымач - і дома, і ў рэдакцыі. Пры гэтым Пімен быў вельмі настроены на паэзію. Увесь час думаў пра гэта і пісаў. Таму калі мы бавілі дзень разам, і ён пачынаў мармытаць, я пакідаў яго - значыць, ужо нешта складае.

Але адна рыса мне ў ім не імпанавала: прыхільнасць да пэўнай паэтычнай школы. На пасадзе рэдактара “Маладосці” ён чытаў толькі тых, хто яму падабаўся. Астатніх адразу аддаваў мне. А аднаму ж цяжэй вырашаць, ці варты твор надрукавання, можна і памыліцца. Гэтак мы аднойчы пераблыталі творы: аднаму паэту прыпісалі некалькі вершаў другога. Пасля Пімен у мяне пытаецца: “Ты чытаў?” “Чытаў”, - кажу. - “А я падумаў, што ты прачытаў, дык мне можна не чытаць”.

Яшчэ больш імпульсіўным за Панчанку быў Максім Танк. Як Горкі некалі сказаў пра Ясеніна, гэта быў чалавек, створаны для паэзіі. Дзе б ён ні быў, мог сядзець і мармытаць сабе пад нос.

Панчанка і Танк вельмі сябравалі. Я з Жэнем пасля вайны шэсць год працаваў ў “Полымі”, дзе ён быў рэдактарам. Дык у аглядных артыкулах, калі ішло памінанне літаратараў, ён заўжды выкрэсліваў сябе і ўпісваў Панчанку. Так яго паважаў.

- Кажуць, што пры ўсіх сваіх пасадах Максім Танк (шмат год узначальваў Саюз пісьменнікаў і прэзідыўм Вярхоўнага Савету БССР) заставаўся чалавекам вельмі сціплым і не карыстаўся з свайго становішча.

- Так, ён быў ці не самым непрактычным з усіх... Высокае начальства часта запрашала яго на розныя мерапрыемствы, і ён ніколі не адмаўляўся. Калі нешта патрэбна для калектыву, ураду, ён заўсёды паслухмяна выконваў. Пімен быў другі. Яго каб і запрашалі, дык нікуды б не пайшоў.

- Танк негатыўна паставіўся да распаду Саюзу. Панчанку ж гэта наадварот натхніла, ён пакаяўся за камуністычнае мінулае…

- Што тады дакладна было ў Беларусі, не ведаю, бо 13 год пражыў у Крыме. Але, віншуючы нас з новым 1987 годам, Пімен напісаў у паштоўцы:

“Паэзія звязана з нечым шызафрэнічным”

- Яшчэ адна надзвычай цікавая асоба - Аркадзь Куляшоў...

- О, гэта мой настаўнік і сябар. У паэзіі ўвесь час любяць гаварыць пра пошукі, адкрыцці. Куляшоў ніколі пра гэта не згадваў, але ўся ягоная творчасць - суцэльнае адкрыццё. Вялікі гранільшчык слова, ён ствараў надзвычай яркую і шматгранную паэзію магутнага ўзлёту. Падобнай шматстайнасцю не мог пахваліцца ніводзін наш літаратар. Дастаткова сказаць, што яго паэма “Сцяг брыгады” (1946) ашаламіла і ўзрушыла магутнейшых паэтаў ва ўсім Саюзе. Гэта была выключная з’ява.

Адзін час Куляшоў вельмі сябраваў з Панчанкам і Танкам. Пасля вайны гэта сяброўства трошкі разладжвалася - вынік нашай савецкай рэчаіснасці. Калі аднаго падкормлівалі, а другога не, аднаму кватэру ды прэмію далі, а другому затрымалі... Атрымалася смешнавата: магутнейшыя паэты Куляшоў і Панчанка не мелі ні Ленінскай прэміі, ні звання Герой Сацыялістычнай працы.

- З розных успамінаў вынікае, што Куляшоў быў чалавекам у сабе. Напрыклад, сын Танка распавядаў, што падчас паездкі на сесію ААН e Нью-Ёрк аўтар “Сцяга брыгады” амаль не выходзіў з гатэлю - сядзеў ды гуляў у шахматы з вахцёрам...

- Бачыце, усе паэты - людзі ў сабе. Груба кажучы, паэзія звязана з нечым шызафрэнічным.

Што да Куляшова, ён меў першы разрад, і шахматы былі ў ягоным жыцці стыхіяй. Пасля вайны ён намінальна быў рэдактарам “ЛіМа”. У рэдакцыю прыходзіў а 7-й раніцы, каб знайсці партнёра для шахмат. Як знаходзіў, да канца дня яго больш не бачылі.

Неяк былі з ім у Доме творчасці ў Каралішчавічах. Увечары ўсе раз’ехаліся, і Куляшоў прыстаў да мяне: “Давай згуляем!” Селі, а я нават паняцця не меў, як фігуры ходзяць. Паглядзеў, якую ён пасунуў, да паўтарыў. Потым другі раз. Трэць ход было ўжо не скапіраваць, я пасадзіў караля на каня ды заваліў усё. Як ён узлаваўся! Пасля мы, канечне, рагаталі, але ў той момант гэта была абраза.

Куляшоў мог цэлымі днямі сядзець за працай, не быў такі падатлівы, як Танк. Ну і хітрэйшы, больш абачлівы, напэўна. Каб у Амерыцы ў нейкую гісторыю не трапіць, лепей сядзець у гатэлі.

Апроч таго, Куляшоў быў завадным. Канечне, не ў такой меры, як Броўка. Той, калі давядзецца, мог і песню ў кампаніі заспяваць. Дарэчы, такі парадокс. Ніхто з маіх сяброў-паэтаў - ні Танк з Куляшовым, ні тым больш Панчанка - не спяваў. Затое спявалі празаікі - Янка Брыль і Іван Мележ.

А яшчэ Куляшоў, Танк і Панчанка вельмі любілі футбол: сачылі за вынікамі, хварэлі за мінскае “Дынама”.

Як Макаёнак адзначаў смерць Сталіна

- Яшчэ адзін цікавы эпізод пра Амерыку. З успамінаў вынікае, што партбосы не маглі прымусіць Куляшова з Макаёнкам пісаць прамовы...

- О, Андрэй у сваіх поглядах адрозніваўся ад усіх. На фронце ён быў палітруком. Калі памёр Сталін, мы з Саюзу пайшлі да помніка кветкі ўскладаць (Помнік Сталіну стаяў на Кастрычніцкай плошчы ў Мінску - TUT.BY.) Гляджу, няма Андрэя і майго сябра Аляксея Русецкага - яны жылі ў адной кватэры. Дзён праз пяць сустракаю Макаёнка і пытаюся, чаго яго не было. “А ты быў?” - “Быў”. - “Ну, і дурань! А мы сядзелі і пілі з гэтай нагоды!” Уявіце сабе: у 1954 годзе палітрук з намеснікам парторга Саюза пісьменнікаў пілі ад радасці, што Сталін памёр!

Андрэй быў вялікі розыгрышнік. Раз былі мы на Ўсесаюзнай нарадзе маладых пісьменнікаў у Маскве. Макаёнак там усіх разыгрываў. Пасля ўсіх гэтых падманаў звоняць мне з выдавецтва “Молодая гвардия”: “Готовится к изданию ваша книга. Завтра, пожалуйста, приедьте на собеседование”. Я і кінуў слухаўку, думаючы, што гэта Макаёнак. Потым выявілася, што насамрэч тэлефанавалі з выдавецтва, дзе мая кніга была рэкамендавана да выдання.

Макаёнак разыгрываў мяне процьму разоў. Аднойчы я яму “адпомсціў”. Заходжу ў Саюз. Шамякін разгублена працягвае руку: “Ты быў на мінулым тыдні ў сваіх Плёсах? Мы з Андрэем ехалі з Гомеля на дзвюх машынах міма ўказальніка на тваю вёску. Ад’ехалі, а жонка і кажа: “Здаецца, там Мікола стаяў”. Шамякін спыніў машыну, а за ім Макаёнак. Вярнуліся. А я там з роду не быў і не мог быць, бо ад указальніка да маёй вёскі - 6 кіламетраў. Як толькі Шамякін мне гэта распавёў, я пабег тэлефанаваць у “Нёман”, дзе Макаёнак быў рэдактарам. “Ну, брат! Як табе не сорамна! Праляцелі на дзвюх машынах, а я так і застаўся стаяць”. - “Дык мы ж вярнуліся?” - “Калі вы вярнуліся? Знайшліся добрыя людзі, падабралі мяне. Шамякін яшчэ хоць начальнік, а ты, дэмакрат такі...” І паклаў слухаўку.

- Ці ўзгадвалі ў літаратурных асяродках пра палітыку?

- Гаварыць пра гэта маглі толькі блізкія сябры і тое не ўпэўнены. Па-першае, усё наша пакаленне было вывучана з піянерскага ўзросту. Па-другое, хто будзе гаварыць пасля ўсіх нашых расстраляных і рэпрэсаваных?

- А ці гаварылі пра рэпрэсіі? Як ставіліся да людзей, якіх падазравалі ў даносах?

- Гаварылі. Былі нейкія падазрэнні, але хто гэта дакажа. Калі б была паперчына, як цяпер з Масквы часам паказваюць некія дакументы, абвінавачванні канкрэтных людзей. У нас жа ўсё трымаецца за сямю пячаткамі.

- А як вы пазнаёміліся з легендарнай паэткай Ларысай Геніюш, якая адмовілася ад савецкага грамадзянства ды перажыла канцлагер?

- Дарэчы, я пачуў пра яе адным з першых. Саюз пісьменнікаў тады нешматлікі быў - пасля рэпрэсій і вайны чалавек 15 засталося. Пра Геніюш ніхто не ведаў. Неяк прыйшоў да мяне Валодзя Караткевіч і пытае, ці чуў я такое прозвішча. Тады я звярнуўся да намесніка галоўнага рэдактара “ЛіМа” Рамана Сабаленкі, а ён мне і кажа: “Чуў трохі. Гэта наша паэтэса, яна раней жыла ў Чэхіі”. Караткевіч тады пачаў рэдагаваць першы ў СССР паэтычны зборнік Геніюш “Невадам з Нёмана” (1967).

І вось на нейкім пісьменніцкім з’ездзе ў перапынку падыходзіць да мяне Ларыса Антонаўна, бярэ за руку і пытаецца: “Баіцёся?” “Чаго мне баяцца? - адказаў. - Я ж не начальнік”. Выйшлі мы тады на вуліцу, гаварылі ўжо і не помню пра што...

Праўда, Міхась Скобла (Паэт, літаратуразнавец. — TUT.BY.) распавёў, што прачытаў пра мяне ў адным з лістоў Паўліны Мядзёлкі да Ларысы. Непрыгожы быў выпадак. Аднойчы прывозіў я Караткевіча, Барадуліна і Лойку выступаць у мядзельскую школу . Сустракаць нас прыехаў завуч школы, дык па дарозе грузавік тройчы зварочваў у лес - так нас “накатаў”! Прычым, піць не было чаго: слоік самагонкі і напаўразбітая пляшка з вадой. Калі мы прыехалі на месца, уся школа ўжо паўтары гадзіны нас чакала. А гэтыя ўсе п’яныя у саломе ў кузаве ляжаць. Што рабіць? Раскатургаў Валодзю Караткевіча. Ён хацеў настаўніцы руку пацалаваць, ды не мог патрапіць. Жахліва, канечне, было, але ўсё-ткі выступілі.

Потым мне Паўліна Вікенцьеўна Мядзёлка сказала: “Лепш бы вы туды не прыязджалі. Пра вас асабіста яшчэ ніхто нічога не скажа, а яны...”. Менавіта гэту гісторыю яна пераказала ў пісьме Ларысе Геніюш.

“Бо ўвесь час толькі пілі”

- Караткевіч, напэўна, трапляў у падобныя сітуацыі не аднойчы?

- Ой, Божа... Адзін вядомы крытык у мяне неяк запытаўся, чаму я пра Караткевіча не напісаў успаміны. А я яму і кажу: “Бо ўвесь час толькі пілі”. Пасля ўсё-ткі напісаў, але згадваў пра каву і гарбату, хоць насамрэч было іншае.

Мы ж з Брылём яго жанілі. Іван вазіў нас кожны год у Брэст да Калесніка, з якім працавала Валянціна - будучая жонка Караткевіча. Ды пасля я хадзіў да Валодзі амаль кожны дзень. Як толькі прыходзіў, ён адразу тэлефанаваў Валі у Акадэмію Навук: “Ведаеш, хто ў нас?!” І яна спяшалася, каб нешта прыгатаваць. Я пачуваўся сватам.

Дзесяцігоддзі два Караткевіч і Барадулін былі неразлучныя. Ну, і адпаведна “бралі” штодзённа і магутна. Ва ўнутраных кішэнях фляжкі насілі. Барадулін, праўда, як адрэзаў пасля. А Валодзя не мог. І ўстрымліваўся, але позна было...

Нярэдка ў гісторыі трапляў. Я быў сведкам таго, як яны ў Маскве з Вярцінскім прапілі ўсе грошы. Паехалі мы туды на Дні беларускай кнігі. Пасля аднаго з прыёмаў Караткевіч з Вярцінскім пайшлі гусарыць. А ў Маскве ўвечары амаль немагчыма было трапіць у рэстаран - усё занята. Тады Вярцінскі прадставіўся метрдатэлю польскім рэжысёрам. Селі яны, а побач нейкая афрыканская князёўна выходзіла замуж. Карацей, упісаліся ў гэтае невялікае — чалавек на 10 — застолле і прапілі ўсе грошы. А потым Вярцінскі мне кажа: “Я не ведаў, што Валодзя такі завадны”. Каб дажыць астатнія два дні ў Маскве Караткевіч пазычаў грошы ў нейкага прыяцеля свайго дзядзькі. Затое ўсім расказваў, як ён князёўну афрыканскую жаніў.

“Прыйшлося б усё гэта дзярмо чытаць”

- Не магу не запытацца пра паэму “Сказ пра Лысую гару”, якая ўжо стала байкай усіх языкоў. Як на гэтую сатыру рэагавалі літаратары?

- Караткевіч крычаў: “Мала нашага брата чэрняць!” Гэтаксама супраць яе выказваўся і Міхась Стральцоў. Гэта толькі тое, што я бачыў. Сказаць па праўдзе, мне цяпер так сорамна за гэтае суаўтарства (“Сказ пра Лысую гару” на пачатку 1970-х Аўрамчык напісаў у суаўтарстве з Нілам Гілевічам, але больш за 30 год аўтарам паэмы лічыўся ананім Вядзьмак Лысагорскі. - TUT.BY.) Многа там крыўдлівага і несправядлівага. Нельга так здзекавацца з людзей, з іхніх прозвішчаў. У гэтым выпадку я паддаўся Гілевічу, а калі пачынаеш займацца зубаскальствам, меры няма ніякай.

Пасля напісання я не мог спакойна хадзіць па дачах. Здавалася, што ўсе ведаюць, хто аўтар. Я гатовы быў нават перапрасіць у пакрыўджаных. Аднак Гілевіч сказаў: “Ты што, смяешся?!” І тады я зразумеў, што ён чакае, пакуль я дам дуба і тады скажа, што аўтар ён.

Калі адкрылася аўтарства, я стаў адчуваць, што Гілевіча пабойваюцца, а Аўрамчыка саромеюцца.

У мяне ўжо сабралася цэлая кніга пра тое, як гэта ўсё пісалася і ўспрымалася. Там будзе багата нікому невядомых фактаў і сведчанняў.

Некалькі год назад мне Брыль тэлефануе, прачытаўшы публікацыю паэмы ў "Народнай волі". “Слухай, дык, там жа нічога няма!”, - кажа ён. “Дык што, нічога і не было?” - запытаўся я ў адказ.

- То бок, цяпер “Сказ” ўспрымаецца ўжо не так, як тады?

- Як бы там ні было, мы з Гілевічам - дзеці сацыялізму. У нас гэта ў крыві. Праз пару год пасля напісання “Сказа” Гілевіч уступіў у партыю. Каб я не быў у нямецкім палоне, з якога мяне вызвалілі англічане, таксама быў бы ў партыі.

- Але вы ніколі не падавалі заяву на ўступленне?

- Вы што, смеяцеся! Я быў упэўнены, што мяне не прымуць. Але гэта мне шмат чаго дало. Быў бы рэдактарам часопіса, прыйшлося б усё гэта дзярмо, што ў нас выдавалася, чытаць. Хопіць таго, што я вершы чытаў.

- А дзярма тады многа было?

- У “Полымі”, “Маладосці”... Як падумаеш, дык страх! У паэзіі, праўда, прыкметна менш, чым у прозе. Я цяпер шкадую і Пімена, і Максіма (Панчанку і Танка. - TUT.BY.), якія былі рэдактарамі...

“Ідэалогія без мовы? Глупства!”

- І напрыканцы “моўнае пытанне”. Вядома, што, напрыклад, Максім Танк у сям’і і з чынавенствам размаўляў па-расійску. Караткевіч — ­паўсюль па-беларуску...

- У літаратурным асяродку ўсе гаварылі па-беларуску. У жыцці такім прынцыповым, як Караткевіч, быў яшчэ Алесь Ставер. На жаль, не ўсе дзеці літаратараў добра ведаюць мову. Больш таго, дзве мае сястры - настаўніцы беларускай мовы — часам са здзіўленнем пытаюцца ў мяне пра нейкія словы, якія для мяне абсалютна натуральныя. На жаль, усе прывыклі да пачышчанай з усіх бакоў мовы і думаюць, што гэта норма.

У мяне дык наадварот праблема з рускай мовай. Я заўжды зайздросціў Брылю, Сяргею Грахоўскаму - яны маглі па-руску нармальна гаварыць. Мяне ж ні разу ў Маскве не здолелі запісаць ні на радыё, ні на тэлебачанні: вымаўленне беларускае і націскі няправільныя. З рускай мовай у жыцці ж практычна не сустракаўся: 40 гадоў працаваў у беларускіх рэдакцыях.

- А калі параўноўваць цяперашнюю моўную сітуацыю з савецкім часам?

- Тады нашы мастакі, навукоўцы, за выключэннем адзінак, гаварылі па-руску. Цяпер па-беларуску рубаюць, і гэта звычайная рэч. Мяне гэта радуе. Так, мова выціскаецца з побытавага ўжытку, але гэта надта складаная справа. Ніхто не ведае, да чаго ўсё прыйдзе.

Адно што, калі цяпер нейкія ідэалогіі дзяржаўныя задумваюць, якія могуць быць ідэі без мовы народу?! Глупства гэта! 

Даведка

Мікола Якаўлевіч Аўрамчык нарадзіўся 14 студзеня 1920 года у вёсцы Плёсы Бабруйскага раёна Магілеўскай вобласці ў сялянскай сям'і. Удзельнічаў у баях на Паўночна-Заходнім і Волхаўскім франтах. Прайшоў нямецкі палон і каменнавугальныя шахты. Скончыў філфак БДУ (1949) Працаваў у рэдакцыях газет "Чырвоная змена", "Літаратура і мастацтва", у часопісе "Полымя". Рэдактар аддзела паэзіі часопіса "Маладосць" (1953-80). Аўтар больш за 10 зборнікаў паэзіі. Аўтарам "Сказу пра Лысую гару" (разам з Н. Гілевічам).Сябра СП СССР з 1947 года. Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Янкі Купалы (1964) за зборнік "Сустрэча былых канагонаў". Мае трох дачок. Поўная біяграфія тут.

Кастусь Лашкевіч, Tut.by