Пятро Васючэнка: Дзякуючы мовам Беларусь магла стаць Швейцарыяй

Як народныя казкі і нацыянальныя міфы дапамогуць беларусам не ўмерці? Калі Беларусь магла ператварыцца ў Швейцарыю? Што будзе пасля забароны “тарашкевіцы”? Як Купала прадказаў глабалізацыю? Пра ўчора, сёння і заўтра беларускай мовы ў студыі TUT.BY разважаў адзін з найлепшых літаратурных крытыкаў краіны, а таксама празаік, драматург, эсэіст, казачнік і аўтар фэнтэзі, загадчык кафедры беларускай мовы і літаратуры Мінскага дзяржаўнага лінгвістычнага універсітэта Пятро ВАСЮЧЭНКА.

“Да трох гадоў дзіця засвойвае аграмадную інфармацыю”

Як чалавек, які піша казкі, фэнтэзі, п'есы — займаецца літаратурай на сур'ёзным узроўні — прыйшоў да беларускай мовы за савецкім часам?

Я нарадзіўся ў Полацку і не назаву рускай ні сучасную, ні тагачасную полацкую мову, хоць яна і не была беларускай літаратурнай. Ёсць непаўторныя полацкія словы, якія я чуў толькі ў сям’і або на вуліцы ці на рынку. Напрыклад, замест “хлопец” у нас кажуць “малец”.

Апроч таго, я прайшоў школу дзядоў і бабулек, як яе назваў Караткевіч. І хаця сваіх дзеда і бабу памятаю слабавата, але я часта бываў у іх вёсцы на Гомельшчыне, дзе чуў жывую беларускую мову. Такім чынам, з самага дзяцінства беларуская мова не была для мяне чужой, хаця я вучыўся ў рускамоўнай школе. Ну а потым абраная прафесія журналіста і філолага прымусіла больш глыбока вывучаць беларускую мову.

Спадар Пятро, у якой мове вы гадавалі сваю дачку? З якімі цяжкасцямі сутыкаліся на першых этапах?

Наша сям’я ад самага пачатку была беларускамоўная. Калі нарадзілася мая дачка Марыля, моўная праблема, канечне, паўстала, але вырашылася яна лёгка. Усім бацькам, якія жадаюць, каб іх дзеці гаварылі па-беларуску добра ад самага пачатку, раю ісці тым жа самым спосабам: дзіця павінна ад нараджэння чуць родную мову. Моўнае асяроддзе было створана натуральна, мы з жонкай гаварылі па-беларуску, дачка слухала плыткі, першыя кніжкі на беларускай мове. Хай бацькі не палохаюцца, што потым дзіця не будзе добра засвойваць іншыя мовы. Самы складаны перыяд — да трох гадоў, але ў гэты час дзіця здатнае засвоіць аграмадную інфармацыю. Дзіця навучыцца адрозніваць фанетычныя, лексічныя асаблівасці рускай, беларускай і іншых моў. Сёння Марыля дасканала ведае не толькі беларускую і рускую мовы, а таксама англійскую, нямецкую, шведскую, трошачкі італьянскую. Але ж першай мовай для яе была беларуская. Па-беларуску яна сказала першыя словы — “тата”, потым “дай”, “баба” і “мама”.

Мае знаёмыя, якія сёння гадуюць дзяцей па-беларуску, сутыкаюцца з праблемамі ў працэсе сацыялізацыі, калі дзіця ідзе ў пясочніцу ці ў дзіцячы садок і рускамоўныя аднагодкі здзекуюцца з яго. Ці сутыкаліся вы з падобным?

Канфлікты ў дзіцячым садку і ў пясочніцы ўзнікаюць не з-за мовы — гэта праблема крышачку надуманая. Я памятаю першы візіт маёй дачкі ў садок. Калі я спытаўся: “Ну як, Марыля, уражанне? Дзеткі добрыя?” Яна адказала: “Дзеткі добрыя, але толькі б’юцца і кусаюцца”. Канфлікты гэтыя выспявалі не на моўнай глебе: дзеці мала ў гэтым часе задумваюцца, на якой мове размаўляюць, хіба што бацькі іх навучаць. У іх зусім іншыя праблемы: адабраць цацку, пабіцца, за чуб каго ўхапіць. Я гэта добра ведаю, таму што мая дачка зараз працуе ў дзіцячым садку і распавядае пра гэта.

“Вучыцеся на беларускіх казках!”

Сем’і, якія хочуць з маленства прышчапіць веды беларускай мовы, звычайна звяртаюцца да беларускай літаратуры. Як вы ацэньваеце наяўныя сёння дзіцячыя кніжкі? Ці могуць яны канкурыраваць з замежнымі аналагамі?

Пачаць гэтым бацькам трэба як мага раней. Не так даўно праходзіла беларуска-шведская літаратурная канферэнцыя, прысвечаная дзіцячай літаратуры. Шведы лічаць, што прызначэнне дзіцячай літаратуры — ад нуля да 120 гадоў. Інакш кажучы, дзеці павінны слухаць тэксты і засвойваць іх ад самага нараджэння.

Я перакананы, падзел на дзіцячую і дарослую літаратуру — досыць умоўная рэч. Ёсць проста літаратура, якая цікавіць і дзяцей, і дарослых — тая ж казка. Дзецям можа быць цікавы і Якуб Колас, і Уладзімір Караткевіч, і Янка Купала, якія вывучаюцца ў школе. У гэтым плане корпус беларускай літаратуры самадастатковы.

Іншая рэч, што ў XXI стагоддзі літаратура, цікавая дзецям, павінна стварацца крышачку інакш. Гэта не толькі кнігі пра коцікаў, сабачак і пеўнікаў. Гэта літаратура пра сусвет, звязаная з віртуальнай рэчаіснасцю, літаратура пра саміх дзяцей, падлеткаў, тынэйджэраў. Я ў дзяцінстве не дужа цікавіўся літаратурай пра такіх, як я сам, заўсёды адчуваў цяжар узросту. Але ёсць катэгорыя чытачоў, якая хоча бачыць у люстэрку літаратуры сябе, сваю Камароўку альбо Уручча. У гэтым плане дарослым вельмі цяжка ўжывацца ў вобраз. Гэты прагал трэба запаўняць.

Адчуваючы дэфіцыт у беларускай літаратуры жанра фэнтэзі, я разам з калегамі спрабую яго запаўняць, пішу серыю казачных раманаў. Такім чынам, літаратура павінна мадэрнізавацца, у нас павінен з’явіцца свой нацыянальны казачны герой — аднаго Несцеркі малавата. Зрэшты, у нашых казках ёсць постаці, якіх можна тыражаваць і раскручваць. Напрыклад, Кацігарошак — наш беларускі Геракл.

Чаму беларускія казкі могуць навучыць дзяцей?

Аднаму юнаму філосафу, які наведваў гурток па філасофіі, вывучаў Шапенгаўэра, Ніцшэ, я параіў чытаць казкі, бо часам у іх заключана мудрасць, якой мы не знойдзем у творах Канта. “Курка Рабка” — гісторыя пра стварэнне свету, казачная касмагонія. У казках можна адшукаць і асновы народнай этыкі, і ўспаміны пра часы, пра якія гісторыкі не памятаюць. Ёсць казка “Ваўчыныя спевы”, якая нагадвае пра ахвярапрынашэнні татэмічных істотаў. Там воўк спявае песенькі дзеду: “Пяць, пяць авечак, шосты бычэчак, курка-нясушка, бабка-старушка, сучка-звярушка”. І дзеду так падабаюцца гэтыя спевы, што ён ахвяруе ваўку і бычэчкаў, і авечкаў, і курку-нясушку, і сучку-звярушку, а потым і бабку...

Сам я пачаў збіраць такога кшталту канцэптуальныя казкі і мяркую выдаць іх у зборніку “Казкі для Лілі”. Зрэшты, пачатак гэтага казачнага рамана-фэнтэзі ўжо часткова апублікаваны ў часопісе “ARCHE”. Такім чынам, у казках — і пачатак нацыянальнай філасофіі, этыкі і аснова нацыянальнага жыцця. Хаця не варта цалкам давяраць казачным сюжэтам, бо яны бываюць даволі жорсткія. Напрыклад, матыў канібалізму ў казцы “Піліпка-сынок”.

Спадар Пятро, падчас нашай размовы вы ўзгадалі, што сучасным беларускім літаратарам трэба вучыцца і набірацца мовы менавіта з казак. Няўжо, сапраўды, мова казак глыбейшая за сучасную літаратурную мову?

У літаратуру прыйшло ўрбанізаванае пакаленне, якое вучыць мову па творах, слоўніках. Яно не прайшло тую школу дзядоў і бабуль, якую прайшоў я. Гэтаму пакаленню цяжкавата засвойваць літаратурную мову, яшчэ цяжэй засвойваць тую мову, на якой гавораць людзі. А казачны фальклор захаваў аўтэнтычнае маўленне. Таму ўсім, хто вывучае літаратурную мову і рыхтуе сябе ў паэты, пісьменнікі, трэба брацца за казкі, выдадзеныя ў серыі “Беларуская народная творчасць” (БНТ). Яны навучаць гаварыць па-жывому, як гаварылі нашы продкі. Напрыклад, як мы па-беларуску скажам "Не убивай меня, Иван-царевич, я тебе еще пригожусь"?

— Напэўна, “Не забівай мяне, Іван-царэвіч, я табе яшчэ спатрэблюся”.

— Менавіта так і кажуць. А трэба: “Не бі мяне, Іван-царэвіч, я табе стану ў вялікай прыгодзе”. Так казалі беларусы.

Мова сучасных літаратурных твораў, у тым ліку інтэлектуальных, калькаваная з рускай мовы. У нас ёсць свае адменнікі. Даведацца аб іх можна вось з такіх фальклорных зборнікаў і, хіба што, з твораў класікаў, якія пісалі ў XIX — пачатку XX стагоддзя. З таго ж Коласа, напрыклад.

Якіх дзіцячых кніжак не хапае сёння на паліцах кнігарняў для таго, каб даць маладому пакаленню веды, пра якія вы кажаце?

Шмат чаго не хапае. Я зноў-такі параўноўваю з сувымернай нам Швецыяй, дзе кожны год выходзіць 2000 адзінак дзіцячай літаратуры! У нас проста не хапае беларускамоўнай літаратуры.

Ёсць цяжкасці і з афармленнем. Кніга павінна быць з малюнкамі, а гэта дорага каштуе. Шведы чамусьці такія магчымасці знаходзяць. Можа ў іх лясоў больш.

“Не навучымся складаць міфы, за нас гэта зробяць іншыя”

Наколькі стварэнне нацыянальных міфаў спрыяе фармаванню нацыянальнай свядомасці, узмацняе падмурак дзяржавы?

У нацыянальным міфе закадзіравана наша будучая літаратура, ідэалогія, шлях і лёс краіны, яе месца паміж народамі.

Паглядзіце, у аснове ідэалогіі многіх народаў ляжыць міф пра Папялушку, якая стала каралеўнай. Бедны народ,

бедная краіна, і раптам нехта выбіваецца ў людзі. Гэта мадэль развіцця лацінаамерыканскіх дзяржаў, дзе папулярныя серыялы пра рабыню Ізаўру. А вось беларускай мадэллю развіцця можа быць мадэль “беларускага дома”. Памятаеце казку “Зімоўка звяроў”? Звяры і тыя хочуць мець свой уласны дом, пасяляюцца ў лесе, дзе кожны робіць сваю справу.

Прыгадаем, з чаго пачыналася ідэалогія “беларускага дома” ў літаратуры. Славутае выказванне Скарыны пра звяроў, “якія ведаюць ямы свае, птушак, якія ведаюць гнёзды свае, рыб, якія чуюць віры свае, пчолаў, якія бароняць вуллі свае, а таксама і чалавек да месца, дзе нарадзіўся і ўскормлены суць па Бозе, да таго месца вялікую ласку імае”. Упершыню ў літаратуры Скарына паяднаў “беларускі дом” з Радзімай. Гэтая ідэя прайшла праз пакаленні і адгукнулася ў “Раскіданым гняздзе” Янкі Купалы, “Птушках і гнёздах” Янкі Брыля.

Мяркую, што і нацыянальны міф XXI стагоддзя — гэта ідэя беларускага дома, дзе ўсім утульна, добра, дзе гучыць родная мова, дзе ёсць калыска, печ, у якой гатуюцца смачныя стравы. Што да прадуктыўнасці нацыянальнага міфу, кожны ж народ яго мае, нават калі гэты міф крышку не адпавядае гістарычнай рэчаіснасці. Скажам, палякі вельмі любяць свой міф пра паходжанне ад сарматаў. У рускай дзяржаве вельмі папулярны міф пра паходжанне ад вікінгаў. Чаму б і беларусам не падтрымліваць уласныя нацыянальныя міфы? Я заўсёды спрачаюся з вельмі сур’ёзнай кагортай гісторыкаў, якія кажуць, што ў літаратуры ўсё павінна дакладна адпавядаць крыніцам. Аднак хоць невялікі палёт фантазіі так патрэбен і нашым гісторыкам. Не навучымся самі складаць і абгрунтоўваць нацыянальныя міфы, за нас гэта зробяць іншыя.

Ужо даўно робяць. Літва таму найлепшы прыклад...

Мы сапраўды маглі б знайсці згоду з літоўскімі міфатворцамі і пагадзіцца на агульным міфе — паходжанні Беларусі і Літвы ад Вялікага княства Літоўскага. Францішак Багушэвіч першым сказаў пра гістарычную пераемнасць Літвы і сучаснай яму Беларусі, а потым столькі апанентаў спрабавала абвяргаць ягоны пастулат.

“Загіне не мова, а мы”

Сёння ўсё часцей гучыць трывога за будучыню беларускай мовы. На вашу думку, праз што яе можна захаваць і перадаць будучым пакаленням?

Наша мова самы цяжкі крызісны перыяд ў сваім развіцці ўжо прайшла недзе ў XVII-XIX стагоддзях.

То бок тое, што мы маем сёння, — ужо не крызіс?

Не такі страшны, як некалі быў перажыты. Сёння мы маем дзесяць стагоддзяў існавання беларускай літаратуры, аграмадны корпус тэкстаў, носьбітаў беларускай мовы, якіх не так і шмат. Калі б кожны, хто ведае беларускую мову і звязаны з ёй прафесійна, раптам загаварыў бы па-беларуску ў адзін дзень, скажам, у Дзень роднай мовы 21 лютага, дык у гарадскім транспарце было б блізу траціны беларускамоўных. Сама па сабе мова сёння не загіне, бо занатаваная ў пісьмовых крыніцах і на электронных носьбітах інфармацыі.

Вялікі Багушэвіч папярэджваў, што небяспека пагражае не мове, а нам, калі мы ад яе адрачэмся: "Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмерлі".

Параўноўваючы Беларусь з краінамі, дзе нацыянальная мова не дамінуе, скажам, з Ірландыяй, думаю, у нас становішча лепшае. Увогуле, будучыня Беларусі мне бачыцца шматмоўнай. Гэтак, самая аптымальная сітуацыя ў нас складалася ў 1920-х гадах, калі беларуская была першай дзяржаўнай мовай, але існавалі яшчэ тры дзяржаўныя: руская, польская і яўрэйская. Гэта не перашкаджала ані дамінаваць беларускай мове, ані гарманічна развівацца плюралізму моўных адносін. Беларусь магла ператварыцца ў другую Швейцарыю, дзе людзі размаўлялі б на розных мовах, але існавала б галоўная, якую ведаюць і пры пэўных абставінах выкарыстоўваюць усе.

Перад смерцю Якуб Колас назваў галоўную ўмову вывядзення роднай мовы з загону: "Калі беларускаю мовай загавораць міністры і іх шматлікія намеснікі, пачнуць праводзіць на гэтай мове паседжанні, пісаць, дык можна мець пэўнасць, што справа пойдзе на лад". Вы згодны з гэтым?

Ужо ёсць міністры і намеснікі, якія размаўляюць па-беларуску.

Пакуль толькі адзін...

Так, міністр культуры. Таксама я яе часта чую ад супрацоўнікаў Міністэрства адукацыі. У нас у Законе “Аб мовах” ясна запісана, што кожны, хто знаходзіцца на дзяржаўнай службе, павінен валодаць беларускай і рускай мовамі ў тым аб’ёме, у якім гэта неабходна для выканання службовых абавязкаў. Я недарэмна ўзгадваў 1920-я гады, калі існавала чатырохмоўе. Паміж мовамі існаваў парытэт і гармонія. Калі мы дасягнем такога гарманічнага двухмоўя, будзе гэта ўжо някепска.

Вы кажаце, што мова не памрэ, бо занатаваная ў тэкстах. Аднак інтарэс маладога пакалення да звычайнай друкаванай літаратуры падае. Як даць гэтаму рады?

Галоўная праблема мне бачыцца не ў тым, каб вывучыць граматыку беларускай мовы, а ў тым, што занепадае размоўная практыка. Я гэта бачу па сваіх студэнтах. Друкаваны тэкст успрымаецца лёгка, але калі я чытаю аўдыторыі дастаткова просты верш Максіма Багдановіча “Безнадзейнасць”, аўдыторыя толькі з трэцяга-чацвёртага разу пачынае разумець сэнс. Мова горш успрымаецца на слых. Гаворачы, людзі з цяжкасцю падбіраюць словы.

Запаўняць гэты прагал пачалі аўдыёкнігі. Таму я вітаю, калі студэнт не чытае тэкст, які я яму задаў, а слухае яго з дыска. Праўда, ёсць адзін нюанс. Напрыклад, вершы-паліндромы не ўспрымаюцца на слых, іх трэба бачыць.

Чаму беларусы — шчасліўчыкі?

З 1 верасня ўступае ў сілу новы правапіс беларускай мовы. Ці паспрыяе чарговае цэнтралізаванае ўнармаванне мовы яе развіццю?

З аднаго боку, многія прапановы па рэфармаванні беларускай мовы слушныя: уніфікацыя напісання запазычаных словаў, “у нескладовага” пасля галоснай літары. У той жа час, як і любая рэформа, працэс, мяркую, будзе няпростым і балючым. І настаўнікам, і школьнікам будзе цяжкавата. Таму цяпер трэба думаць, як амартызаваць наступствы гэтага пераходу. Каб ён быў паступовы, і пакаленне, якое вучыцца па старых правілах, спакойна давучылася.

Для таго, каб ад беларускай мовы ў пераходны перыяд не адвярнулася школьніцтва, абітурыенты, мяркую, патрэбна дадатковае заканадаўчае і вучэбна-метадычнае падмацаванне.

Апроч унармавання афіцыйнага правапісу з 1 верасня будзе забаронена выкарыстоўваць неафіцыйныя варыянты — перадусім класічны. Што параіце рабіць аматарам "тарашкевіцы"?

Ёсць рэчы, якія забараніць немагчыма. Мы маем мноства кніг і газет, якія выдаваліся ў 1920-я гады старым правапісам, калі з мяккімі знакамі пісалі Купала і Колас. Вялікіх праблем у калегаў, якія працуюць з "тарашкевіцай", я дасюль не сустракаў. Хаця і тут ёсць складанасці. Граматыка Тарашкевіча сёння таксама ў нечым архаічная і варта рэфармавання. Дарэчы, спробы такія былі...

Мяне асабіста больш трывожаць не мяккія знакі ў тэксце, а знікненне той лексікі, якая была распрацавана ў 1920-я гады, калі наша мова пераплаўлялася наноў, распрацоўвалася і ўкаранялася прафесійная лексіка. Гэтыя набыткі ў многім страчаны. І калі сёння распрацоўваюць беларускія вайсковыя каманды, варта зазірнуць у слоўнікі 20-х гадоў. Многае можна запазычыць, нарыклад, ужываць слова “шыхтуйся” замест “стройся”.

Законы прымаюць дзяржаўныя інстытуты, але мову ствараюць і выкарыстоўваюць не ў Палаце прадстаўнікоў, а ў грамадстве. На жаль, улады ўпарта не жадаюць слухаць прапановы “з народа”.

Час ідзе, гісторыя працуе на дыялог грамадства, якое творыць мову, і тых структур, што яе фіксуюць. У ідэале мова ствараецца, вядома, народам. Слоўнікі і граматыкі павінны фіксаваць тое, што ўжо апрабавана ў літаратуры, мусяць з’яўляцца новыя адзінкі і адсейвацца тое, што не вытрымала выпрабавання часам. Да гэтай гармоніі трэба ісці. Не ўсё робіцца хутка, ёсць законы гісторыі, якія цяжка паскорыць. Грамадства непазбежна робіцца больш талерантным, памяркоўным, схіляецца да ўнутранага дыялогу, але ж на ўсё патрэбны час.

Баюся, чакаць нам давядзецца доўга...

У будучыню я гляджу са стрыманым аптымізмам. Былі народы, і пра іх пісаў Багушэвіч, якія зусім страцілі мову. Яны памалу асіміляваліся і зніклі. З існуючых ў 5000 моў толькі каля 200 літаратурныя. І ў гэтым плане беларусы шчасліўчыкі: мы маем развітую літаратуру і багатую літаратурную мову.

Хаця ёсць праблемы, якія ад нас не залежаць. Найперш — глабалізацыя, якая спрабуе сцерці межы і грані паміж народамі і этнасамі. У нейкім сэнсе прарочым выглядае папярэджанне, агучанае Купалам вуснамі “тутэйшага” Мікіты Зносака. Той марыў увесці ва ўсім свеце адзіную і непадзельную мову. І ўсё ж, думаю, будучыня за гарманізацыяй працэсу сусветнай інтэграцыі і, у той жа час, за імкненнем кожнай нацыі захаваць свой этнас, самабытнасць і мову, якая побач з ментальнасцю складае асноватворны прынцып беларускай нацыі.

Алёна Андрэева, Кастусь Лашкевіч, Марына Шкілёнак, ТUT.BY