Можна, канечне, называць яго “адным з найстарэйшых літаратараў Беларусі”, “лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі імя Янкі Купалы”, шматгадовым рэдактарам “ЛіМа”, экс-дэпутатам беларускага парламенту, але пры ўсім тым наўсуцэль забыцца напісаць, што Анатоль Вярцінскі, якому 18 лістапада споўніцца 85 гадоў, вельмі моцна змяніў у 1960-я гучанне, форму і самы падыход да паэзіі.

Саюз беларускіх пісьменнікаў вырашыў успомніць у гэты тыдзень, які варта было б назваць “тыднем Вярцінскага”, пяць паэтычных зборнікаў Анатоля Ілліча: кожны дзень крытык Ціхан Чарнякевіч будзе каментаваць адну з кніг юбіляра.

Першая кніга ва ўсіх паэтаў, нават і самых пладавітых, зазвычай крыху вылучаецца. Калі ж аўтар стаецца аўтарам адной кнігі вершаў, як гэта адбылося з Максімам Багдановічам, зборнік пачынаюць аналізаваць з розных бакоў, спрабуючы намацаць тыя лініі развіцця паэта, якія засталіся нерэалізаванымі. Як правіла, гэта слушны падыход, бо ў першую кнігу паэт збірае ўсё, што ў яго накапілася, скажам так, з нараджэння, і толькі фільтруе матэрыял (самастойна ці з дапамогай рэдактара – альбо і пад прэсінгам ягоным, як тое часта здаралася ў часы БССР).

“Песня пра хлеб” (1962) Анатоля Вярцінскага ў дадзеным ключы не з’яўляецца выключэннем – ключы да іншых, далейшых кніг тут можна знайсці, як і тое, што развіцця ў будучыні не атрымала.

Характэрная адзнака шасцідзясятніцтва – у тым імкненні да абнаўлення паэтычнай мовы і самой вобразнай сістэмы, якое вельмі моцна адчуваецца. Найперш – герой і аўтар тут прамаўляюць ад першай асобы. Можна сказаць, што Вярцінскі пачынае з аўтабіяграфіі – паэмы “Песня пра хлеб” (пачынаць першы зборнік з паэмы – таксама нестандартны ход), якая нібы акумулюе ўвесь замкнёны сялянскі мікракосм і народную рытуальную абраднасць. Паслядоўна, строга, крок за крокам, аўтар праводзіць рэканструкцыю рытуалу выпякання хлеба – як высяваецца зерне ў зямлю, як збіраецца ўраджай, малоціцца, як расчыняецца хлеб, гатуецца рошчына – з павагай да кожнага элемента, які ў сялянскай свядомасці набываў ледзь не магічны статус – дзяжы, хлебнай лапаты, добрага кляновага ліста, на якім пячэцца хлеб, вялікай печы на палову хаты.

Разам з тым, аўтар прыносіў у апісанне рытуалу моцную і вельмі вострую эмоцыю – якраз такую, што можна перажыць толькі ў дзяцінстве і запомніць, і захаваць недзе далёка ўнутры сябе. Такім чынам рытуал тут сплятаецца з вельмі асабістымі ўспамінамі. Тая ж печка персаніфікуецца як асоба, як сяброўка мінулых дзён:

Толькі не будуць ніколі забытымі Дні, калі ў коміне выў дзіка вецер, А ты так умела гасцінна прывеціць, Ты нас акружала цяплом і ласкаю, Ціха расказвала казку за казкаю, Змаўкала, зноў чулася ветра гудзенне, На столі хісталіся прыцемак цені. Гасла святло замерзлых вокан. І ўсё перайначвалася навокал – Цені рабіліся парусамі, Героямі казачнымі – мы самі, І плыў аж за трыдзевяць зямель Дзівосны наш печка-карабель.

Гэтак і самая каравайная абраднасць з’яўляецца як прывід міуналага, як нешта архаічнае, якое тым не менш моцна жыве ў мове і свядомасці паэта, зноў і зноў нараджаецца праз успамін:

Кружыцца першае лісце кляновае. Стаіць у скверы ціш вераснёвая. А ўверсе – воблачка, над скверам сінь... Вітаю цябе, мой слаўны верасень! Ты той жа ясны, ледзь-ледзь засмужаны, ты той жа вясёлы, ледзь-ледзь засмучаны. Цябе з тваёй кожнаю прыкметаю я добра помню, добра ведаю. Дзяцінства ніхто не забудзе ніколі. А ты быў мне лепшым сябрам па школе. Хіба не ты, прыветны і сонечны, ранкам якраз такім, як сённяшні, для нас адчыняў усе дзверы школьныя, будзіў званкамі ціш навакольную. І нечым яшчэ ты запомніўся, верасень. Ці то цішынёй на азёрным беразе, ці спелай антонаўкай ды аскомінай, ці, можа, водарам хлебным з коміна?

Адкаснуўшыся ад паэмы, якая, зрэшты, абыймае палову кнігі, варта перайсці да вершаў. Найбольш паказальным момантам для мяне з’яўляецца бачанне таго, як паступова перацякае са старонку тэматыка твораў – не аб’ядноўваючы іх у цыклы і не адзначаючы ў змесце, Вярцінскі з самага пачатку стварае пэўныя блокі, якія ўцялесняцца толькі ў трэцяй кнізе – “Чалавечы знак”. Калі коратка перадаць гэтыя рух і перацяканне, то можна было б сказаць так: ад паэмы, якая рэканструіруе хлебны рытуал, аўтар пераходзіць да тэматыкі касмічнай (што ёсць агульным месцам ледзь не ўсіх паэтычных кніг таго году – першага “паслягагарынскага”), а пасля да тэмы вайны – мінулай і магчымай. Гэтым нібыта і працягваецца ўніверсальны характар паэмнай “хлебнай містэрыі”, але і аддаецца даніна патрабаванням часу. Зноў жа, трэба сказаць, мусовую для ўсіх шасцідзясятнікаў “планетарную” тэматыку Вярцінскі (прынамсі, у гэтым зборніку і ў параўнанні з аднакашнікамі па “філалагічнай” генерацыі) падае як мага больш завуалявана і нават, як у вершы “Зімняе сонцастаянне”, акуратна падкрэслівае ненармальнасць халоднай вайны:

Ахутаны быў увесь прыцемкам бясконцым Самы кароткі дзень. Запальвалі ліхтары. Сонца як не ўзыходзіла. Што сталася з сонцам? Не бачыў ніхто ні ранішняй, ні вечаровай зары.

Нам неставала дня. І, будучы не ў гуморы, Мы гаварылі зноў нервова аб вайне, Казалі, што часам даводзіць да зморы Трывога пякучая: будзе вайна ці не?

Як вечнасць, цягнулася ноч, глухая і сцюдзёная, Далёкая самая з усіх начэй ад вясны. У сонным мазгу ўспыхвалі думкі дзённыя Ды цяжка варочаліся такія ж трывожныя сны.

Затое з палёгкай якой мы сустракалі світанне! Убачылі мы і зару, і першы прамень… На гэтым канчалася зімняе сонцастаянне, – Угору пайшоў павольна, ды верна дзень.

Верш напісаны ў 1961 годзе – за год да разгортвання Карыбскага крызісу, у час якога кіраўнікі ЗША і СССР засталіся ў кроку ад ядзернай вайны. Якраз у той момант, калі ніхто не мог прадказаць, як яно ўсё будзе.

Пасля гэтага верша нібыта назіраецца пералом, калі трывога за планетарную будучыню (і няўпэўненасць у самой будучыні) пакрысе спускаецца на зямлю. У літаральным сэнсе – мы найбольш ведаем Вярцінскага як паэта грамадзянскага гучання, аднак ягонае вясковае ўслухоўванне і ўгляданне ў змену прыроднага календара, апісанне праяваў гэтай змены, як на мой погляд, ёсць адным з самых цікавых вектараў яго паэзіі. Тут жа, у інтэр’еры вясны, з’яўляецца і чалавек, які адчувае. Гэта ўсё той жа апавядальнік, памятны з “Песні пра хлеб” – толькі дарослы, з досведам перажытага і, так бы мовіць, “сфармуляванага”. Тут узнікаюць першыя вольныя вершы, якімі і далей будзе карыстацца Вярцінскі, спрабуючы адысці ад апрыклай гладка-ўдарнай сілаба-тонікі пасляваеннай пары.

– Як хораша! А колькі, скажы, часу? Яшчэ, напэўна, рана? Пяць гадзін! Не можа быць! Жартуеш ты, канешне. Зусім нядаўна ты ка мне прыйшоў. Пагаварыць як трэба не паспелі, І пяць гадзін ужо. Не, не, Гадзіны дзве, не болей. Праўда? – Не, дарагая, не жартую я. Ды што нам да гадзінніка, скажы? – Як разам мы – бягуць-бягуць гадзіны. Нічым іх не спыніць і не суняць. Калі цябе я днём чакаю, Калі чакаю вечарам цябе, На стрэлкі часта-часта паглядаю. Здаецца мне: яны стаяць на месцы. Тады мінуты за гадзін даўжэй, І вечнасцю здаюцца мне гадзіны.

Першы зборнік Вярцінскага можна, магчыма, назваць класічным для беларускага шасцідзясятніцтва. У ім няма адкрытай крытыкі грамадства, але ёсць жаданне гаварыць ад першай асобы, пра сваё патаемнае і глыбока адчутае – часам даволі тонка і акуратна, без лішняй рыторыкі. Час быццам і падзывае да сябе паэта, і даволі настойліва, але той пакуль вагаецца, ці варта адгукацца на гэтыя чары.

Ціхан Чарнякевіч, lit-bel.org