Мемуары Адама Варлыгі яшчэ не вядомыя публіцы, бо толькі цяпер рыхтуюцца да друку. Удзельнік Першага Усебеларускага Кангрэсу, шматгадовы настаўнік, супрацоўнік Інстытута школьнай педагогікі пры Наркамаце асветы БССР, ён цудам не трапіў пад рэпрэсіі.

«Чутае, бачанае, перажытае» Адама Варлыгі

Ад «У капцюрох ГПУ» Францішка Аляхновіча бярэ свой пачатак своеасаблівая лагерная мемуарыстыка, якая была працягнутая эміграцыйнымі дзеячамі пасля Другой сусветнай вайны. Можна згадаць «Ахвяраў бальшавізму» Масея Сяднёва, «Успаміны з жыцця пад савецкай уладай і з пабудовы Беламорскага каналу» Пётры Палягошкі, «Эпізоды» Яўхіма Кіпеля ды шмат іншых.

У гэтым шэрагу новае імя – Адам Варлыга (сапр. Язэп Гладкі, 1890–1972). Удзельнік Першага Усебеларускага Кангрэсу, шматгадовы настаўнік на роднай Лагойшчыне, потым студэнт Вышэйшага педагагічнага інстытута ў Мінску, супрацоўнік Інстытута школьнай педагогікі пры Наркамаце асветы БССР, ён сам цудам не трапіў пад рэпрэсіі. Апынуўшыся пасля Другой сусветнай вайны ў ЗША, Адам Варлыга напісаў успаміны, значная частка якіх распавядае пра гады калектывізацыі ды знішчэнне беларускай інтэлігенцыі. Мемуары «Чутае, бачанае, перажытае» яшчэ не вядомыя публіцы, бо толькі цяпер рыхтуюцца да друку. Тэкст, што захоўваецца сёння ў БДАМЛМ, – выдатнае адлюстраванне таго, у якой атмасферы жыла беларуская інтэлігенцыя 1930-х, і як бачыліся і перажываліся рэпрэсіі іх сведкамі праз дзесяцігоддзі.

У наступным годзе пабачыць свет поўны варыянт успамінаў Адама Варлыгі.

Наталля Гардзіенка

Калектывізацыя і дэпартацыя беларусаў

«Паўтара кілямэтра ад нашай вёскі на адзіноце жыў Равіна: тры сыны, дачка й двое старых. Гаспадарку канфіскавалі дарэшты, але старых, якія мелі кожны каля 70 гадоў, з дарогі адпусьцілі. Яны абое хадзілі па ваколіцы начавалі пад платамі. Калгасьнікі баяліся прымаць «кулака» нанач. Старая зімой 1936 году памерла ў Міхалкавічах пад плотам, а стары дажыў да 1941-га. Гэткая ж доля спаткала знаёмую мне шляхцянку Каралькевіч з-пад Гайны: сыноў выслалі, гаспадарку канфіскавалі, а яна засталася беспрытульнай – хадзіла, старэнькая, па ваколіцы ў лахманах і галодная. Аднаго разу зімой у гайку наламала яловых лапак, зрабіла сабе пасьцель, накрылася лапкамі й заснула навекі. Толькі вясной яе знайшлі пастушкі.

Разам з тым, як партыйцы распачалі сваю перападрыхтоўку пры набліжэньні калектывізацыі, у гэты час НКВД рыхтавала па вёсках сваіх супрацоўнікаў-шпеґаў. Як ужо вышэй заўважалася, нашы людзі, высланыя ў далёкія дзікія краіны, з голаду й пошасьці гінулі, а з Масквы прыходзілі на Беларусь новыя запатрабаваньні на жывую сілу. Цэнтральнае НКВД БССР рабіла гэткія раскладкі на раёны, а раённыя НКВД зьвярталася да сваіх агентаў-шпеґаў на вёсках, якія й вылучалі кулакоў, агітатараў, сабатажнікаў, загранічных шпеґаў ды іншых шкоднікаў. А саветам шмат патрэбна было дармовай рабочай сілы – як для сваіх нутраных патрэбаў, гэдак для аплаты й загранічных прамысловых кампаніяў. У пачатку 1930-х гадоў бальшавікі будавалі сваю флёту, ім патрэбныя былі ангельскія машыны, інжынэры, матэрыялы. Выдаткі ангельцам яны пакрывалі лесам і золатам, а дзеля гэтага расейскае НКВД патрабавала зь Беларусі работнікаў нарыхтоўваць лес, дабываць у Сібіры золата.

Гэтымі гадамі амэрыканскі прамысловец Форд будаваў у Маскве аўтамабільную фабрыку, а ў Сталінградзе – трактарную; каб заплаціць яму патрэбны былі золата й экспартны лес. Для гэтай мэты энкавэдыстыя вэрбавалі праз сваіх шпеґаў вялікую колькасьць беларускага народу для кацэтаў.

Даведка аб навучанні ў Вышэйшым педагагічным інстытуце. 1938 г.

Найбольш зьняволеных прайшло праз энкавэдысцкія вязьніцы зімой 1932–1933 году – тады былі шчыльна запакованы цэнтральная менская вязьніца Сутарэньне й Амэрыканка. У бэрнардынскім касьцеле былі зробленыя аж чатыры паверхі, і ўсе былі шчыльна запакованы зьняволенымі. Хадзілі чуткі, што гэтыя чатыры паверхі зрабілі сьпехам, яны былі перацяжараны ды ўваліліся, дык шмат зьняволеных было пабіта й пакалечана. На дварэ пажарнай каманды энкавэдыстыя стаялі на варце, а гэта сьведчыць, што й там былі палітычныя зьняволеныя.

Канвоі палітычных зьняволеных накіроўваліся на станцыю пераважна ўночы пры вялікай колькасьці канваіраў і міліцыйных сабак. Але 8, 9 і 10 красавіка рух палітычных зьняволеных назіраўся й сярод белага дня пры вялікім вулічным руху: зьняволеныя ішлі калёнай пасярод вуліцы, іх абклаў канвой НКВД з сабакамі. Сабакі кідаліся на грудзі зьняволеных, а гэдаксама й на публіку з краю ходнікаў. Самая страшная, самая крывавая ноч была з 9 на 10 красавіка, калі бальшавікі трымалі работнікаў на фабрыках і праводзілі з тымі гутаркі, абы заняць час. Па дарогах каля Менску снавалі войскі й фурманкі, відаць, дзеля таго, каб імі замаскаваць транспарты НКВД і калёны пешых зьняволеных, якіх вывозілі й выводзілі за места на расстрэл. У гэты час было шмат замардавана ў Менску найлепшых нашых людзей – інтэлігенцыі, сялян і работнікаў. За гэту ноч менскія вязьніцы апусьцелі ад палітычных зьняволеных. Мажліва, гэткі морд  бальшавікі рабілі ў гэту ноч і ў іншых беларускіх прымежных местах. Адзін бальшавіцкі юрысты пісаў свайму знаёмаму на Беларусь, што НКВД БССР за зіму 19321–1933 году перавыканала плян дастаўкі жывой сілы ў кацэты на паўтары тысячы чалавек, – ну, напэўна ж, бяз тых тысяч і тысяч, што на скорую руку былі застрэлены ўночы з 9 на 10 красавіка, бо кацэты іх не атрымалі.

Прычына гэтай масакры была наступная. Тады ў СССР шмат працавала высокіх замежных спэцыялістых. Аднаго ангельскага інжынэра бальшавікі прысудзілі да расстрэлу за шпеґоўства. Ангельскі ўрад запатрабаваў яго вызваліць. Бальшавікі адмовіліся. Тады ангельскі ўрад аб’явіў бальшавіком 48-гадзінны ўльтыматум. У той час у Менску мелася шмат тысяч палітычных зьняволеных, а Менск стаяў за 35 кілямэтраў ад граніцы. Дык вось за гэтыя 48 гадзін менскае НКВД і масакравала гэтых шмат тысяч палітычных зьняволеных. Але за 48 гадзінаў бальшавіцкі суд перасудзіў таго ангельскага інжынэра й даў яму новае пакараньне: «За 24 гадзіны пакінуць СССР бяз права звароту ў СССР на ўсё жыцьцё».

[…]

Пашпарт Язэпа Гладкага (1941 г.)

Сьмерць брата

Калі восеньню 1931 году мяне й брата звольнілі з пасады настаўнікаў, я пакінуў сваю вёску й свой раён. Мой брат з сваёй жонкай працаваў у Швабскай школе таго ж Лагойскага раёну; жонкі з працы ня звольнілі й пакінулі на тым самым месцы. Яны мелі траіх малых дзяцей і гаспадарку: карову, падсьвінкаў, курэй, гародніну. Жонка, працуючы настаўніцай, не магла дагледзець ні дзяцей, ні гаспадаркі, а калі б збыць гэту гаспадарачку, дык жонка не змагла б пражыць зь дзяцьмі, бо месячная пэнсія настаўніка была 50 рублёў, а за пуд мукі ці асьміну бульбы плацілася 96 рублёў.

Брат прымушаны быў застацца на месцы. Ён пражыў дома год і чатыры месяцы, а 3 лютага 1933 году яго забрала НКВД і прывезла ў Менск у падвал. У дні адпачынку (а тады дні адпачынку былі па шостках: 6, 12, 18, 24, 30) можна было перадаваць бялізну й ежу. Я тады, хоць кожную ноч сам чакаў гэткіх самых «гасьцей», але ня мог утрымацца, каб ня стаць з пачкам у чаргу, бо мог дастаць некалькі пачкаў папярос ці махоркі ды вымерґаваць якіх са два кілё карткавага хлеба.

У чаргу трэбала станавіцца яшчэ зь вечара й стаяць да 8 гадзіны раньня на вуліцы. Пры пачку мусіла быць маленькая пісулька з прозьвішчам таго, хто пасылае, і зьняволенага, які падпісваў, што атрымаў, і падаваў прозьвішча таго, каму ён адсылае пусты мяшэчак. Пры гэтым брат ведаў, што я яшчэ на волі. Я амаль кожны тыдзень станавіўся ў чаргу з пачкам, але найчасьцей пачак цэлым вярталі мне назад, бо тады, як бяруць на допыты, на катаваньне, дык ніякіх пачкаў не дапускаюць, адказваюць: «У нас няма такога».

Аднаго разу пад канец сакавіка я падаў пачак, дзе была бялізна, хлеб і папяросы. Брат назад да мяне ўлажыў у гэту самую маю торбу брудную бялізну й маленькую пісульку, дзе было напісана: «Атрымаў. Дзякую. Я два разы самлеў. Шануйце сваё здароўе». Тут шыфр няхітры: два разы самлеў у часе катаваньня. «Шануйце сваё здароўе» азначае: «Сюды, дзе цяпер я, старайцеся не пападацца». А ягоная перададзеная брудная бялізна была падраная на шматочкі. Я, ідучы ў чаргу з пачкам, надзяваў вушатую шапку й падвязваў вушы, надзяваў кажушок ды настаўляў каўнер, а на ногі абуваў валёнкі.

Пасведчанне аб працы настаўнікам. 1921 г.

Аднаго разу, так прыбраўшыся, стаю ўжо недалёка вакенца, ды нешта закарцела глянуць на бок, аж якраз мой позірк спаткаўся з позіркам знаёмага энкавэдыстага, які жыў на суседнім двары й прыходзіў да жыдка, зь якім я быў на кватэры. Ён добра мяне знаў, ведаў, што я студэнт і настаўнік. Як па камандзе мы адвярнуліся адзін ад аднаго. Я думаю: «Цяпер усё скончана, ён мяне выдасьць, і мяне звольняць з інстытуту ды з настаўніцкай пасады». Аж пасьля гэтага той энкавэдысты не пайшоў на нашу кватэру да жыдка, а калі выпадкова мы спаткаліся на вуліцы ці ў трамваі, дык не глядзелі адзін на аднаго.

Каля 10 красавіка брата ў склепе НКВД ня стала, бо, калі 12 красавіка яму жонка прывезла адзежу, дык сказалі, што яго няма. Яго няма й да гэтага часу.

Праз тыдзень пасьля гэтага жонку брата звольнілі з работы, забралі карову, падсьвінкі, куры, пчолы, адзежу й нават запасы збожжа й мукі, а ёй сказалі зь дзецьмі выехаць на Далёкую Поўнач, але яна выехала ў Смаленшчыну, дзе мела сваякоў.

Атэстат на званне настаўніка. 1940 г.

[…]

Для мяне самога, а гэдаксама й для ўсіх іншых было дзіўным, чаму гэта брат загінуў, а я ацалеў, бо мы абодва былі роўнымі вінавайцамі: разам працавалі, разам нас звольнілі з настаўніцкай працы, абодва былі занесены ў сакрэтныя сьпісы НКВД. Але я пасьля прыйшоў да высновы, што ад загубы мяне выратавала толькі тое, што я пакінуў Лагойскі раён. Кожнае раённае НКВД рэгістравала падазроных людзей свайго раёну, а калі гэты падазроны, што быў у сьпісах НКВД, выбыў з гэтага раёну, дык яго з гэтых сьпісаў выкрэсьлівалі й не цікавіліся, куды ён выехаў.

У часе вайны, у 1943 годзе, мне давялося спаткаць аднаго чалавека, які з маім братам сядзеў у Сутарэньні – у менскім НКВД, а пасьля быў высланы на Беламорканал. Я ў яго пытаўся, ці казаў яму брат, у чым яго абвінавачвалі, калі дапытвалі. Той адказаў, што ў брата патрабавалі, каб прызнаўся, дзе кулямёты схаваў.

Аднаго майго сваяка былі выкінулі з партыі камуністых. Ён з маім братам з малых гадоў не спатыкаўся й ня ведаў, за што брата забралі і ў чым абвінавачвалі. Дык сьледчы яму сказаў: «Казіміра Гладкага абвінавачвалі ва ўкраінскім нацыяналізьме».

Наталля Гардзіенка, «Новы Час»