Падчас архіўна-пошукавай працы аўтара гэтых радкоў адзін твор з ранняй паэтычнай спадчыны Янкі Купалы нечакана ўзбуйніўся ў сваёй дыпламатычнай ролі, пашырэнні вядомасці маладой беларускай літаратуры ва ўсім свеце.
Падарожжа праз акіян
Гаворка ідзе пра верш «Памяці Шаўчэнкі» («Ад гасцінца да гасцінца…»), апублікаваны ўпершыню ў «Нашай Ніве» 12 (25) сакавіка 1909 года. Асноўныя матэрыялы перадавіц гэтага выпуску газеты былі прысвечаны памяці класіка ўкраінскай літаратуры. Сярод іх — і паведамленне аб правядзенні 26 лютага ў Пецярбургу вечара-канцэрта, на якім прысутнічала беларуска-літоўская дэлегацыя. Выступілі прадстаўнікі рэдакцыі «Нашай Нівы» і выдавецкай суполкі «Загляне сонца і ў наша аконца», а Леанід Сеўрук прачытаў верш «Памяці Шаўчэнкі», які «напісаў наш малады паэта Янук Купала».
Ужо праз месяц (!) пасля віленскага друку — 15 красавіка 1909 года — Купалаў верш быў апублікаваны ў ЗША. Пра гэта парупілася газета «Свобода» (НьюЁрк), найстарэйшае перыядычнае выданне ўкраінскай працоўнай эміграцыі (у асноўным выхадцаў з АўстраВенгрыі), што бесперапынна выходзіць да нашых дзён з 15 верасня 1893 года.
Верш «Памяці Шаўчэнкі» змешчаны на 5-й старонцы, прысвечанай навінам грамадска-культурнага жыцця замежных краін і ўкраінскай дыяспары ў ЗША. Публікацыі твора Янкі Купалы папярэднічае наступны тэкст: «Беларусы Тарасу Шаўчэнку. Беларуская газета “Наша Ніва”, якая выходзіць у Вільні, прысвяціла ў № 11 ад 25 сакавіка гэтага года ўступны артыкул памяці нашаму слаўнаму Кабзару і змясціла яго партрэт. Пасля гэтага артыкула ідзе верш, які мы тут даслоўна прыводзім». Імя беларускага аўтара ў гэтай публікацыі названа не было.
Рукапісы не гараць
У 2010 годзе ва Украіне была выдадзена кніга-альбом «Вернутыя шаўчэнкаўскія рарытэты». Візуальны корпус выдання стварае найцікавейшая фотакапійная калекцыя: арыгінальныя гравюры, рукапісы, здымкі, выданні і лісты Тараса Шаўчэнкі, а таксама дакументы і матэрыялы, вывезеныя з Украіны ў 1943-м. Апошнім прытулкам гэтага вялікага збору, які доўгі час лічыўся страчаным, была Украінская вольная акадэмія навук (УВАН) у ЗША. Часткова матэрыялы былі перададзены ў Інстытут літаратуры імя Т. Р. Шаўчэнкі ў 1992—1996 гг. Самая каштоўная частка матэрыялаў была вернута ў Кіеў у 2006-м.
Усе дакументы і матэрыялы размеркаваны па раздзелах: «Тарас», «Рарытэты», «Родныя. Сябры. Паслядоўнікі. Даследчыкі», «Любоў і нелюбоў да паэта» і інш. Укладальнікі выказалі спадзяванне, што «ўвядзенне ў навуковы ўжытак усяго масіву калекцыі не толькі ўзбагаціць наяўную шаўчэнкіяну, але і падштурхне да далейшых росшукаў тых матэрыялаў, якія лічацца страчанымі». Можам канстатаваць, што выказаныя спадзяванні ўжо спраўдзіліся, прытым не толькі ў акрэсе нацыянальнай культуры, але і ў праекцыі на гісторыю беларускага пісьменства.
Для беларускай навукі сенсацыйнай публікацыяй «Вернутых шаўчэнкаўскіх рарытэтаў» з’яўляецца невядомы белавы аўтограф верша «Памяці Шаўчэнкі», які ў кнізе значыцца пад № 262 (раздзел «Любоў і нелюбоў да паэта»). Пад ім, верагодна, рукой Янкі Купалы пазначана месца і час напісання, які не супадае з традыцыйным датаваннем, — Вільня, 15 лютага 1909 года. На аўтографе рэзалюцыя з подпісам «К исполнению дозволено», дата (26 лютага 1909 года) і пячатка аб уплаце гербавага збору.
Аўтограф суправаджае невядомы раней дакумент № 261: «Добавление к программе Вечера-Концерта 26 февраля 1909 г. в Зале Дворянского Собрания стих Янука Купала прочитает автор — Памяти Шевченка». Дазвол на чытанне верша даў памочнік Санкт-Пецярбургскага граданачальніка 26 лютага 1909 г., пра што сведчаць афіцыйны штамп, пячатка і ўласнаручны подпіс чыноўніка.
Узнікае інтрыгоўнае пытанне: хто ж на самай справе чытаў верш «Памяці Шаўчэнкі» на вечары-канцэрце ў Доме дваранскага сходу ў Пецярбургу 26 лютага 1909 г. Дакумент на імя граданачальніка сведчыць, што быў заяўлены і атрымаў афіцыйны дазвол на дэкламацыю твора сам аўтар, а «Наша Ніва» называе Леаніда Сеўрука…
Выяўленыя і сістэматызаваныя намі факты адносна першай публікацыі верша Янкі Купалы ў ЗША ў 1909 годзе, нечаканай захаванасці яго аўтографа ў заакіянскай краіне не толькі служаць адлікам фарміравання новага культуралагічнага дыскурсу, але і зыходна надаюць яму дакументальнай важкасці, вызначаюць новыя ракурсы навуковага бачання і архіўных росшукаў. Пры гэтым актуалізуюцца і абнаўляюцца метадалагічныя напрацоўкі і літаратуразнаўчы вопыт разгляду праблем міжнароднага супрацоўніцтва, культурнага пасрэдніцтва, крос-культурных камунікацый, мультыкультурнасці і г. д.
«На свет цэлы…»
Выдавецкай традыцыяй украінска-амерыканскай газеты «Свобода» былі т. зв. «Калядныя дадаткі», адзін нумар якіх выходзіў у студзені кожнага года. Святочная нагода прадвызначала размяшчэнне цікавых матэрыялаў. У 1910 годзе адной сярод такіх публікацый быў аб’ёмісты, больш за чвэрць усяго выдання, аглядны артыкул «Беларусы». Выяўлены намі сёння, ён бачыцца своеасаблівым гістарычным падарункам, важным эпізодам у нацыянальнай рэпрэзентацыі сусветнага маштабу.
Хоць аўтар не ўказаны, знаёмства з тэкстам пераконвае: перад намі канцэптуальна і зместава моцна перапрацаваная брашура Дзмітра Дарашэнкі «Беларусы і іх нацыянальнае адраджэнне» (Кіеў, 1908). Украінскі гісторык быў адным з нешматлікіх аўтараў, якія з пачатку ХХ ст. даволі паслядоўна трымалі пад увагай факты культурна-асветніцкай дзейнасці беларусаў. Назавём толькі некалькі фактаў біяграфічнага характару, якія маюць дачыненне да гісторыка-літаратурнага працэсу: Дзмітро Дарашэнка быў асабіста знаёмы з Францішкам Багушэвічам, пра што потым напісаў успаміны; на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў падтрымліваў цесную сувязь з адным з ідэолагаў беларускага адраджэння — Антонам Луцкевічам; па запрашэнні рэдакцыі «Нашай Нівы» пабываў у Вільні. Вынікам гэтага візіту стаў шэраг публікацый, у тым ліку на старонках названага выдання.
У кіеўскай публікацыі пасля невялікага экскурсу ў гісторыю, звароту да сучаснага літаратурнага, грамадскакультурнага жыцця і ролі ў ім «Нашай Нівы» аўтар сам робіць наступныя высновы: «Беларускі рух вельмі малады і яшчэ вельмі слабы. Якая будзе яго далейшая доля — сказаць цяжка. Яму ўжо зараз даводзіцца вытрымліваць націск асімілятарскіх захадаў з двух бакоў — польскага і расійскага. Але той поспех, які сустрэла першая беларускай газета, можа служыць добрым прадвесцем для беларускага адраджэння, што ідзе пад лозунгам самага шырокага дэмакратызму і шырокіх вызвольных ідэй».
У нью-ёркскім допісе даецца кароткі экскурс у старажытную мінуўшчыну Беларусі, гісторыю ўкраінскабеларускіх культурных узаемадачыненняў. Прыводзяцца факты актывізацыі асветніцкай дзейнасці ў ХІХ стагоддзі, нацыянальнай грамадскай працы і выдавецкай дзейнасці ў Пецярбургу і Вільні пачатку ХХ стагоддзя, украінска-беларускіх узаемін апошняга часу, перакладчыцкай дзейнасці. Прынцыповае адрозненне еўрапейскай і амерыканскай публікацый — змена ацэнак і акцэнтаў, дамінаванне пазітыўнай эмоцыі, аптымізм у поглядах на перспектывы беларускай культурнай працы.
Адносна найноўшай літаратурнай творчасці адзначана: «Беларускае пісьменства з кожным разам становіцца больш багатым і прыгожым. Сярод наймалодшых паэтаў найбольш вылучаецца Янук Купала. Гэта яшчэ малады хлопец; ён выйшаў з народа і працуе простым работнікам на якойсці фабрыцы. Выдаў зборнік вершаў “Жалейка”, акрамя таго змяшчае ўсё новыя вершы ў “Нашай Ніве”. У творах Купалы прабіваецца галеча і крыўда беларускага народа, намаляваная цудоўнымі словамі». Калі ў кіеўскай брашуры Дзмітра Дарашэнкі верш публікаваўся на мове арыгінала са спасылкай на «Жалейку» (СПб., 1908), то ў амерыканскім допісе прыводзіцца яго пераклад:
А хто там іде, а хто там іде
Хто тую громаду велику веде? —
Білоруси.
А що вони несуть на зболïлих плечах,
На збитих ногах, на кервавих руках? —
Свою кривду.
А кому несуть отту кривду усю
А кому несуть показати біду? —
На сьвіт цïлий.
А хто отсе ïх, не оден мілïон.
Кривду нести навчив, розбудив ïх сон? —
Нужда, пужда.
А чого-ж, чого захотïло ся ïм,
Погордженим всïми, слïпим і глухим, —
Людьми зватися.
Выснова пасля дэманстрацыі верша: «Творы Купалы — гэта палымяны заклік да абароны ўсіх прыгнечаных, заклік да барацьбы за лепшую долю беларускага народа». Аўтарскае падагульненне да характарыстыкі сучаснага стану міжнародных адносін: «Супольная мінуўшчына і супольная сучаснасць лучаць украінцаў і беларусаў у адну моцную еднасць; да нашага саюзу належыць таксама трэці адроджаны народ, літоўцы, што здаўна жывуць разам з намі. Усе тры народы павінны сабе ва ўсім дапамагаць; мы, украінцы, што стаім паміж імі наймацней, маем у адносінах да нашых братоў найбольшыя абавязкі, павінны нашым суседзям дапамагаць найбольш».
Цікавая акалічнасць: на заканчэнне ў допісе пераказваюцца абставіны прысутнасці беларуска-літоўскай дэлегацыі на пецярбургскіх урачыстасцях 1909 года, зладжаных да гадавіны з дня смерці Тараса Шаўчэнкі. Гэта не можа не навесці на думку, што арганізатарам свабодаўскага допісу ў красавіку 1909-га з вершам «Памяці Шаўчэнкі» быў сам Дзмітро Дарашэнка. На карысць гэтай гіпотэзы працуе і факт новай публікацыі Купалавага твора, гэтым разам у перакладзе на ўкраінскую мову:
Від гостинця до гостинця
Від хати до хати
Грає кобза
Украïнцям
Про велике сьвято.
Вся широка і далека
Україна молодая
Свого кобзаря і батька
Сумно споминає.
Каждий його поважає
Бідний і богатий,
Тай сьпівають його піснï
Парубки, дïвчата.
Ой, бо пісня кобзарева
Від краю до краю
Пливе вольна, гомониста,
Перешкод не знає.
Сам він много мав недолï,
Кривди і терпіня,
Та не зрадив же він волï,
Волï і сумлïня.
Дух збудив в своïм народï
Своïм гучним словом,
Научив любити волю,
Рідний край і мову.
Його батьком охрестила
Вдячна Україна.
Ой, і нам будь батьком рідним,
Кобзарю Вкраïни.
Пливучи в даль твоя пісня
По гостинци вузькім,
Знайшла відгомін сердечний
В серци білорускім!
Такім чынам, украінскі гісторык Дзмітро Дарашэнка быў не толькі адным з першых даследчыкаў і папулярызатараў беларускай культуры, але і адным з першых перакладчыкаў, асабліва важна — заакіянскіх рэпрэзентантаў.
