Сямейная сага Стагановічаў фактычна цяпер ператвараецца ў пэўны міфалагічны комплекс тэкстаў. Стагановічы – гэта й Беларускі пасольскі клуб 1920-х, гэта Літаратурная прэмія ў галіне нон-фікшн, гэта кулінарная кніга Заходняй Беларусі, жаночы твар вайны й перасялення. Тут намяшаныя БНР і БЦР, палітыка даваенная і пасляваенная, шмат кантынентаў, Сталін, Гітлер і Рузвельт і богведама што яшчэ. Дзіўна, што дзесяць гадоў таму мы неяк без гэтага жылі.
“Сямейная сага” – тут выраз, мабыць, найважнейшы. Трылогія мемуарных кніг: Аляксандра, Марыі і Тамары Стагановічаў – паказвае тое самае “стагоддзе ў рэтраспекцыі”. І гэта кардынальна розныя кнігі. Аўтабіяграфія Аляксандра Стагановіча – па сутнасці, адзін з узораў тых кніг, жанр якіх можна назваць “змагарныя дарогі”. Што б ні адбывалася, яго хвалюе найбольш аспект палітычны, глабальны, а таксама – і, можа, нават найперш – нацыянальны. Тэкст Стагановіча заснаваны на субстраце ідэі як галоўнай каштоўнасці чалавека. Варта сказаць, што мемуары гэтыя шмат у чым складаюцца з палемікі з “людзьмі 1920-х”: Васілём Рагулем, Янкам Станкевічам, якія ў паваеннай эміграцыі фармулявалі і рэгулявалі палітыку памяці ў дачыненні да заходнебеларускага перыяду нацыянальнага руху.
Аляксандр Стагановіч “Успаміны пасла”, 2011 год
Абсалютна супрацьлеглымі мужнім з’яўляюцца мемуары Марыі Стагановіч, якія скіраваныя на каштоўнасці сямейныя, побытавыя – тое, што Аляксей Рагуля называе “культурай каляндарна-земляробчага цыклу”. Акрамя ўсяго, успаміны Марыі Стагановіч – яшчэ й помнік гісторыі беларускай мовы, якую пажылая эмігрантка захавала абсалютна чыстай. А рэдактары тэксту пастараліся гэтую аўтэнтыку перадаць як мага больш акуратна.
“Абрэзкі мінулых гадоў” іх дачкі Тамары Стагановіч-Кольба, што выйшлі летась у “Бібліятэцы Бацькаўшчыны (папярэднія кнігі “сагі” пабачылі свет у “Беларускай мемуарнай бібліятэцы” выдавецтва “Лімарыус”) – найперш прыватны расповед прыватнага чалавека.
Найперш кідаецца ў вочы, што велізарны аб’ём у кнізе-хроніцы адведзены менавіта амерыканскаму перыяду жыцця. Патлумачу. Канечне, на першы погляд, гэта абсалютна натуральна, бо Тамара Стагановіч жыве ў ЗША апошнія гадоў семдзесят. З іншага боку, калі больш-менш арыентуешся ў эміграцыйнай мемуарыстыцы, бачыш сапраўдную ўнікальнасць гэтай кнігі. Старэйшыны і патрыярхі эміграцыі, пішучы свае ўспаміны, найперш фіксавалі рэчаіснасць 1920-х – 1930-х гадоў (як Антон Адамовіч, Яўхім Кіпель, Юрка Віцьбіч, Наталля Арсеннева, Язэп Найдзюк, часткова Язэп Малецкі), бо гэта, як вышэй казалася, было важна для ідэі: трэба было паказаць не-бальшавіцкую і найчасцей антыбальшавіцкую традыцыю ў гісторыі Беларусі, пра сталінскі ГУЛАГ, пра асноўных асобаў, “генералаў” руху і гэтак далей. Яшчэ адна частка мемуараў – аповед пра часы вайны, надзвычай контраверсійны для шмат каго з аўтараў, які шмат каго ў эміграцыі перасварыў. Калі ж узнікала ўласна рэчаіснасць дыяспары, то гэта таксама ў мемуарных тэкстах найболей звязваецца з пэўнымі кірункамі і вельмі часта – закалотамі. То разбудовай цэркваў, якія потым падпадаюць пад шматлікія расколы. То разбудовай інстытуцый і стварэннем партый, якія таксама пастаянна ліхаманіць і трасе ад унутраных канфліктаў.
Марыя Стагановіч “Мае ўспаміны”, 2012 год
Уласна Амерыка, ці Канада, ці што-кольвечы яшчэ з тэрыторыяў заставаліся нібыта ў цені таго, што адбывалася. Кожны чытач эміграцыйных тэкстаў ведае гэтае даволі дзіўнае, але, зрэшты, паказальнае адчуванне. Вось жа, грунтоўная аўтабіяграфія Тамары Стагановіч акурат гэты прабел запаўняе.
Зразумела, мы тут пабачым нешматлікія, але тым не менш фантастычна цікавыя старонкі пра дзяцінства – пра тую самую Заходнюю Беларусь, якая апісаная з такою любоўю, што міжволі ўражваешся пісьменніцкаму майстэрству аўтаркі, што ўпершыню ўзялася за пяро.
Паказальна, што мемуары пачынаюцца спробай той самай “ідэйнай парадыгмы”, пераказваюцца тэксты бацькі, Аляксандра, палітычная барацьба, аднак як толькі Тамара Стагановіч пачынае апісваць уласны досвед, першыя свае ўспаміны, то нібыта хтосьці ўключае электрычнасць, і бачыш, як той казаў, што “everything is illuminated”.
Гэтак і пойдзе далей, і каштоўнасць мемуараў Тамары Стагановіч акурат у гэтым, у абсалютна суб’ектыўным характары прыгадвання. І ў выбары дэталяў – дзе яшчэ пачытаеш, што абавязковым дзіцячым рытуалам у хаце Стагановічаў пасля малітвы было пацалаваць фатаздымак бацькі – той доўгі час сядзеў у польскай турме, і дзеці бачылі яго кожнага дня толькі на гэтым фатаздымку. Гэтаксама выхапленымі дэталямі малюецца і сям’я, уласны двор і вёска, Наваградак, прыход бальшавікоў – апісаны як разбурэнне раю, пачатак страху смерці, вайна і ўцёкі на Захад.
Тамары Стагановіч
Нібыта канва знаёмая, тым не менш досвед малодшай Стагановіч – гэта досвед дзіцяці і падлетка, што ўпарта змагаецца за ўласнае “я”. Ад самага пачатку. Далей змаганне толькі ўзмацняецца. Тамара ўвесь час стараецца падзяліць уласны пункт погляду і погляд сям’і. Пры ўсіх цяжкасцях, яна радуецца, калі з’язджае вучыцца сама, адна, ва ўкраінскую гімназію Мітэнвальда і, наадварот, відавочна сумуе, калі праз нейкі працяглы час у Мітэнвальд прыязджае ўся сям’я, з якой зноў даводзіцца лічыцца і часам нават варагаваць.
Тое самае чакае яе і ў ЗША, дзе супрацьстаянне з сям’ёй узрастае. Грамадкі перасяленцаў замкнёныя на саміх сабе, а гэта аўтарку абсалютна не задавальняе. Яна адкрытая для шырокага свету – як жа ж можа бацька не дазваляць сустракацца з украінцам? Навязванне, метадычнае і ўпартае, свайго абранца Пётры Манькоўскага вядзе Аляксандр Стагановіч вельмі доўга. І хоць Манькоўскі ледзь не ў два разы старэйшы за Тамару і зусім ёй не падабаецца, яна змушаная гуляць у гэтую гульню. Сюжэт займае ладную частку кнігі, і часам становіцца падобным на раман ледзь не віктарыянскай эпохі. Шлюб з украінцам Аляксандрам Кольбам раўназначны разрыву – бацька фактычна адразае дачку ад сям’і, не хоча яе ні бачыць, ні чуць.
Бежанка Тамара, якая заканчвае – бясплатна! (не пры Трампе кажучы) – дзве прэстыжныя навучальныя ўстановы, і сярод іх Калумбійскі ўніверсітэт, пастаянна кажа, што не давярае людзям і пасля вайны разлюбіла іх наогул. Яна малюе выключна пейзажы, працуе для рэкламы, для кніжнай графікі, асвойвае плакаты, але толькі бязлюддзе яе супакойвае, дзясяткі гадоў у яе творах няма ніводнага чалавека. Гэта нібыта выцясненне людзей з уласнага погляду на свет.
Тамара Стагановіч-Кольба “Абрэзкі мінулых гадоў”, 2018 год
Па сутнасці, таўсценная аўтабіяграфія Тамары Стагановіч – тая самая гісторыя поспеху, увасабленне “амерыканскай мары”. Безумоўна, для Беларусі важныя старонкі, дзе яна распавядае пра 1930-я ці пра ваенны перыяд, побыт у Еўропе будзе важным для даследчыкаў лагераў перамешчаных асоб. Аднак найгалоўнейшае тут, для яе самой – што ўсё атрымалася. З поўнага нуля яна становіцца вядомай мастачкай, паспяховай і запатрабаванай. Яна сцвердзіла сябе і ў сям’і, і з ёй давялося лічыцца бацькам. Ніхто не зрушыў ейнага руху да поспеху, яна дасягнула таго, што хацела.
Сапраўды, пры заўсёднай безнадзейнасці і невясёласці беларускай кнігі, мемуары Тамары Стагановіч маюць супрацьлеглы характар. І гэтым цікавыя і каштоўныя.
