А на энер­гію Сон­ца спа­дзя­вац­ца не вар­та! Пе­ра­ка­на­на бе­ла­рус­ка, якая ўсё жыц­цё пры­свя­ці­ла вы­ву­чэн­ню гэ­тай зор­кі.

За­сна­валь­ні­ца лат­вій­скай шко­лы аст­ра­но­міі сон­ца з го­на­рам на­зы­вае ся­бе бе­ла­ру­сач­кай. Пры гэ­тым, ня­гле­дзя­чы на тое, што ні ра­зу не бы­ла ў Бе­ла­ру­сі, раз­маў­ля­ла са мной на чыс­цют­кай бе­ла­рус­кай мо­ве. На­тал­ля Ці­ма­хо­віч пе­ра­жы­ла 2 фран­ты, 6 улад, 2 аку­па­цыі, але сён­ня, у свае 88, вы­гля­дае знач­на ма­ла­дзейшай, чым мно­гія ад­на­год­кі… Ка­лі вы­каз­ваю зда­гад­ку, што сак­рэт ма­ла­до­сці ў со­неч­най энер­гіі, толь­кі за­гад­ка­ва ўсмі­ха­ец­ца…

«Во­чы акруг­лі­лі­ся, ка­лі па­чуў ад мя­не род­ную мо­ву»

Су­стрэ­чу док­тар фі­зі­ка-ма­тэ­ма­тыч­ных на­вук пры­зна­чы­ла ў сце­нах Лат­вій­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та не вы­пад­ко­ва. Ка­жа, што ме­на­ві­та там па­чаў­ся яе ўлас­ны шлях да Сон­ца.

Жан­чы­на-ле­ген­да ака­за­ла­ся на дзі­ва сціп­лай, не­шмат­слоў­най, стры­ма­най. Пра­цяг­ну­ла мне ві­зіт­ку, з вы­явай Сон­ца, ды ко­пію ар­ты­ку­ла з лат­вій­ска­га ча­со­пі­са «Зор­нае не­ба» на ла­тыш­скай мо­ве. Маў­ляў, пе­ра­кла­дай­це, я вам тут ні­чо­га но­ва­га не ска­жу.

На мае пы­тан­ні На­тал­ля Пят­роў­на ад­каз­ва­ла вель­мі ла­ка­ніч­на. Ці ад та­го, што вель­мі ста­мі­ла­ся, па­куль да­бі­ра­ла­ся па ана­маль­най спё­цы ў цэнтр го­ра­да, ці я ў яе не вы­клі­ка­ла да­ве­ру… Пас­ля раз­ві­тан­ня за­ста­ло­ся ад­чу­ван­не не­да­га­во­ра­нас­ці. І, як вы­свет­лі­ла­ся, не толь­кі ў мя­не ад­ной…

Уве­ча­ры на ма­ім тэ­ле­фо­не вы­све­ціў­ся ну­мар На­тал­лі Ці­ма­хо­віч. Го­лас у бе­ла­рус­кі быў рас­чу­ле­ны. «Я так ра­да, што вы пры­еха­лі. На­ша су­стрэ­ча — як глы­ток бе­ла­рус­ка­га па­вет­ра, дзе я так, пэў­на, ужо не па­бы­ваю…» І як на ду­ху пад­ра­бяз­на рас­па­вя­ла, ад­куль яна ве­дае мо­ву, як у вай­ну сон­ца блы­та­лі з во­ра­гам і што яе звяз­вае з на­мес­ні­кам Лат­вій­ска­га та­ва­рыст­ва бе­ла­рус­кай куль­ту­ры «Сві­та­нак» Вяч­кам Це­ле­шам.

— Пра іс­на­ван­не «Сві­тан­ка» я да­ве­да­ла­ся вы­пад­ко­ва. У ру­кі тра­пі­ла га­зе­та з ар­ты­ку­лам пра ад­на­го з за­сна­валь­ні­каў су­пол­кі — мас­та­ка з тры­ва­лы­мі бе­ла­рус­кі­мі ка­ра­ня­мі Вя­ча­сла­ва Це­ле­ша. Ка­лі ён пад­час су­стрэ­чы па­чуў ад мя­не бе­ла­рус­кую мо­ву (я ж усё жыц­цё пра­жы­ла ў Лат­віі), у яго акруг­лі­лі­ся во­чы. Ме­на­ві­та Це­леш і пры­цяг­нуў мя­не да «сві­тан­каў­скай» пра­цы. Я — ар­га­ні­за­тар па на­ту­ры, да­па­ма­га­ла ла­дзіць ве­ча­ры­ны, пры­све­ча­ныя бе­ла­рус­ка­му і ла­тыш­ска­му фальк­ло­ру, па­між які­мі вель­мі цес­ная су­вязь. Пе­ра­кла­да­ла тво­ры Яні­са По­ру­ка і Яні­са Рай­ні­са. І сён­ня, ка­лі про­сяць неш­та пе­ра­клас­ці з бе­ла­рус­кай на ла­тыш­скую мо­ву, ці на­ад­ва­рот, не ад­маў­ляю.

«Мне па­шчас­ці­ла ву­чыц­ца ў бе­ла­рус­кай гім­на­зіі»

— На­тал­ля Пят­роў­на, ад­куль так доб­ра ве­да­е­це бе­ла­рус­кую мо­ву? Са­мі ж ска­за­лі, што ні ра­зу не бы­лі ў Бе­ла­ру­сі?

— Чу­ла яе ў сям’і з дзя­цін­ства. Але то бы­ла не лі­та­ра­тур­ная, а дыя­лект­ная, ці, як ка­жуць, тра­сян­ка — су­месь ла­тыш­скай, рус­кай і бе­ла­рус­кай. На­ра­дзі­ла­ся я ў сям’і лат­галь­ска­га бе­ла­ру­са Пят­ра Ці­ма­хо­ві­ча з мяс­тэч­ка Пі­ед­руя (Пры­друйск), што зна­хо­дзіц­ца на пра­вым бе­ра­зе Даў­га­вы (За­ход­няй Дзві­ны). Та­та, ня­гле­дзя­чы на тое, што яго прод­кі на жыц­цё за­раб­ля­лі ры­бай, вы­ву­чыў­ся ў Ві­цеб­ску на кан­ды­та­ра і пра­ца­ваў ім усё жыц­цё.

Баць­кі пе­ра­еха­лі ў Ры­гу за год да та­го, як я на­ра­дзі­ла­ся. Але на мя­жы з Бе­ла­рус­сю за­ста­ла­ся жыць мая ба­бу­ля. Я ча­сам ез­дзі­ла ту­ды ў гос­ці. У ба­бу­лі быў доб­ры го­лас. Вель­мі лю­бі­ла слу­хаць, як яна спя­ва­ла бе­ла­рус­кія пес­ні. Асаб­лі­ва пра зя­зюль­ку… А скон­чы­ла я звы­чай­ную рыж­скую шко­лу, дзе, вя­до­ма, вы­кла­дан­не вя­ло­ся на ла­тыш­скай мо­ве. Цяж­кія пе­ра­жы­ван­ні пры­нёс нам 1941 год…

Вай­на, па­ля­ван­не на лю­дзей, дэ­парт­ацыя… У Ры­зе кан­ды­та­ры больш ні­ко­му не бы­лі па­трэб­ны. Та­му Пётр Ці­ма­хо­віч са сва­ёй сям’­ёй пе­ра­ехаў у Лат­га­лію, у мяс­тэч­ка Ін­дра. Там яму ўда­ло­ся знай­сці пра­цу ў хле­ба­пя­кар­ні.

— Ка­лі па­ча­ла­ся вай­на, у га­зе­тах пі­са­лі: «Не пра­пус­ці­це ні­вод­на­га дня, на­ват га­дзі­ны, ву­чы­це­ся, каб вай­на не бы­ла апраў­дан­нем пе­ра­пын­ку ў ву­чо­бе». Дзяр­жа­ве бы­лі па­трэб­ны аду­ка­ва­ныя лю­дзі, та­му нас за­ах­воч­ва­лі ву­чыц­ца. Тых, хто не ха­цеў, ад­сы­ла­лі на пра­цу ў Гер­ма­нію. Мя­не ж, коль­кі ся­бе па­мя­таю, ад кніг за ву­шы бы­ло не ад­цяг­нуць. Чы­таць на­ву­чы­ла­ся ра­на, пя­ці га­доў яшчэ не бы­ло, па пад­руч­ні­ках цар­скіх ча­соў (баць­кі жы­лі сціп­ла, на но­выя кні­гі гро­шай не бы­ло). Та­та на­бы­ваў іх на рын­ку, дзе пра­да­ва­лі­ся роз­ныя дро­бя­зі. Там у вя­лі­кіх мя­хах мож­на бы­ло знай­сці за не­каль­кі сан­ты­маў пад­руч­ні­кі па гіс­то­рыі, лі­та­ра­ту­ры, бія­ло­гіі, ба­та­ні­цы, заа­ло­гіі. Больш за ўсё мне па­да­ба­ла­ся чы­таць пра пры­ро­ду. Я ўжо та­ды ве­да­ла, што бу­ду да­сле­да­ваць яе.

Дык вось ме­на­ві­та там, у Ін­дры, — вяр­та­ец­ца да тэ­мы На­тал­ля Пят­роў­на, — мне па­шчас­ці­ла два га­ды ву­чыц­ца ў бе­ла­рус­кай гім­на­зіі. Яе ды­рэк­та­рам быў вя­до­мы бе­ла­рус­кі пе­да­гог і ву­чо­ны Сяр­гей Са­ха­раў, ён ро­дам з По­лац­ка. Як ба­чы­це, зна­хо­дзі­лі­ся лю­дзі, якія на­ват у ча­сы ня­мец­кай аку­па­цыі ду­ма­лі пра тое, як бе­ла­рус­кіх дзя­цей у Лат­віі ву­чыць. Ме­на­ві­та ў гім­на­зіі я і ава­ло­да­ла бе­ла­рус­кай лі­та­ра­тур­най мо­вай, на якой на­ват спра­ба­ва­ла пі­саць вер­шы, спя­ва­ла пес­ні. Мо­вы мне заў­сё­ды да­ва­лі­ся лёг­ка. І не толь­кі бе­ла­рус­кая. Я ма­гу на шас­ці роз­ных мо­вах га­ва­рыць, ка­лі трэ­ба.

Не­ўза­ба­ве та­ту за­бра­лі на фронт. Пас­ля ра­нен­ня яму ўда­ло­ся тра­піць у ней­кае ва­ен­нае пад­раз­дзя­лен­не пе­ка­рам. А мы вы­му­ша­ны бы­лі вы­ехаць і з Ін­дры, бо там ста­ла вель­мі не­спа­кой­на жыць. Не­ба­схіл па­ста­ян­на па­лы­хаў, бо вель­мі бліз­ка бы­лі па­ся­лен­ні бе­ла­рус­кіх пар­ты­зан, якія нем­цы па­лі­лі. Не­да­лё­ка, у бе­ла­рус­кім го­ра­дзе Друя, во­ра­гі рас­стрэль­ва­лі яў­рэ­яў у ге­та…

Сон­ца вель­мі роз­нае — будзь­це асця­рож­ны­мі

На­тал­ля Ці­ма­хо­віч да­сле­да­ва­ла Сон­ца прак­тыч­на ўсё жыц­цё. Пас­ля ўні­вер­сі­тэ­та прый­шла ў аст­ра­на­міч­ную аб­сер­ва­то­рыю Лат­вій­скай ака­дэ­міі на­вук, дзе і пра­ца­ва­ла аж­но да са­май пен­сіі.

— 55 га­доў та­му мы ўпер­шы­ню ў Лат­віі пры­ня­лі і за­рэ­гіст­ра­ва­лі со­неч­ныя ра­дые­хва­лі. З та­го дня па­ча­лі рэ­гу­ляр­на на­зі­раць за Сон­цам, рас­шыф­роў­ваць код вы­пра­мень­ван­ня гэ­тай за­гад­ка­вай зор­кі. Каб улоў­лі­ваць со­неч­ныя ўспыш­кі, спа­чат­ку вы­ка­рыс­тоў­ва­лі ра­дые­ла­ка­цый­ную стан­цыю, якая за­ста­ла­ся пас­ля вай­ны. Нам да­вя­ло­ся пры­ста­соў­ваць яе для на­ву­ко­вых па­трэб. Су­час­ным ву­чо­ным не­маг­чы­ма на­ват уя­віць, як у той час кож­ную ме­та­ліч­ную і ра­дыё­тэх­ніч­ную дэ­таль да­во­дзі­ла­ся лі­та­раль­на ад­ва­ёў­ваць у ва­ен­ных мі­ніс­тэр­ствах. Не­ўза­ба­ве мы па­ча­лі бу­да­ваць у ле­се аб­сер­ва­то­рыю. Я бы­ла ў той гру­пе, якая кан­стру­я­ва­ла ра­дыё­тэ­ле­скоп…

Ка­лі га­вор­ка зай­шла пра вай­ну, На­тал­ля Пят­роў­на рас­па­вя­ла пра тое, як у той час Сон­ца ўво­дзі­ла лю­дзей у зман.

— Пры­бо­ры, якія ўлоў­лі­ва­лі сіг­на­лы не­бяс­пе­кі, пе­ры­я­дыч­на сіг­на­лі­за­ва­лі: па­блі­зу вы­бух. На­шы лю­дзі ду­ма­лі, што на­сту­пае во­раг і, вя­до­ма, па­чы­на­лі рых­та­вац­ца да аба­ро­ны. Але час­та гэ­тыя сіг­на­лы тры­во­гі бы­лі па­мыл­ко­вы­мі: во­ра­га па­блі­зу не бы­ло. Як гэ­та так? А ад­куль жа вы­бух?… Лю­дзі бы­лі ў раз­губ­ле­нас­ці… Спа­чат­ку ўсё спіс­ва­лі на збоі пры­бо­раў. Толь­кі пас­ля вай­ны зра­зу­ме­лі, што вы­бу­хі, аказ­ва­ец­ца, са­праў­ды бы­лі, але не тыя, пра якія яны ду­ма­лі, а со­неч­ныя. Гэ­та бы­лі пер­шыя зна­кі та­го, што Сон­ца па­сы­лае на зям­лю ра­дые­хва­лі, якія мо­жа пе­ра­блы­таць з ра­дыё­ла­ка­цый­ны­мі сіг­на­ла­мі во­ра­гаў.

— На­тал­ля Пят­роў­на, вы на­пі­са­лі больш за 300 на­ву­ко­вых і па­пу­ляр­ных ра­бот пра Сон­ца, Га­лак­ты­ку і кос­мас, аба­ра­ні­лі кан­ды­дац­кую ды­сер­та­цыю «Вя­лі­кія ра­дые­ўспыш­кі Сон­ца». Якім да­сяг­нен­нем га­на­ры­це­ся больш за ўсё?

— Мы з ка­ле­га­мі да­сле­да­ва­лі пра­мую су­вязь па­між ак­тыў­ным вы­пра­мень­ван­нем Сон­ца і ар­га­ніз­мам ча­ла­ве­ка. Та­кім чы­нам я рэа­лі­за­ва­ла свой даў­ні ін­та­рэс да ме­ды­цы­ны. Сён­ня на­шай ме­то­ды­кай ак­тыў­на ка­рыс­та­юц­ца ў Лат­віі. Ра­зам з пра­гно­зам на­двор’я на на­ступ­ны дзень, у на­ві­нах пе­ра­да­юць і ме­ды­цын­скі пра­гноз. Уся­го ча­ты­ры ты­пы не­бяс­пе­кі: пер­шы — мож­на гу­ляць спа­кой­на, дру­гі і трэ­ці — трэ­ба быць асця­рож­ны­мі, чац­вёр­ты — вы­со­кая ра­дые­ак­тыў­насць, та­му з до­му лепш не вы­хо­дзіць. А па­ча­ло­ся ўсё з та­го, што ад­ной­чы да нас звяр­ну­лі­ся дак­та­ры з ку­рор­таў. Яны бы­лі за­кла­по­ча­ны тым, што вя­лі­кая коль­касць ту­рыс­таў, у якіх бы­лі праб­ле­мы з сэр­цам, звяр­та­ла­ся да іх па да­па­мо­гу. Спра­ва ў тым, што на мо­ра ў Юр­ма­лу пры­яз­джае шмат ра­сі­ян, якія зу­сім не пад­рых­та­ва­ны да на­ша­га клі­ма­ту. Та­му ме­ды­кі і па­пра­сі­лі нас да­ваць ім пра­гноз со­неч­най ак­тыў­нас­ці на на­ступ­ны дзень.

— Аса­біс­та я — не ама­тар за­га­раць. Але ў се­зон на пля­жах проць­ма лю­дзей, якія дзе­ля пры­го­жа­га за­га­ру га­то­вы пра­вес­ці на сон­цы цэ­лы дзень.

— Сон­ца вель­мі роз­нае, та­му трэ­ба быць асця­рож­ны­мі. Я не ад­крыю Аме­ры­ку, ка­лі ска­жу, што за­шмат уль­тра­фі­я­ле­ту не на ка­рысць зда­роўю. Ён мо­жа вы­клі­каць рак ску­ры. «Со­неч­ныя ван­ны» лепш пры­маць да абе­ду аль­бо пас­ля абе­ду. У абед жа, ка­лі сон­ца са­мае су­ро­вае, рэ­ка­мен­ду­ец­ца ба­віць час у це­ні.

На раз­ві­тан­не На­тал­ля Пят­роў­на па­жа­да­ла чы­та­чам «Звяз­ды» не ле­на­вац­ца ву­чыц­ца. Ад­кры­ваць для ся­бе но­вы га­ры­зон­ты трэ­ба што­дзень, не­за­леж­на ад уз­рос­ту, лі­чыць яна. У раз­віц­ці рух. А так за­стой, стаг­на­цыя, якія ні да ча­го доб­ра­га не пры­вя­дуць. «Я, на­прык­лад, не ве­даю, што та­кое дэ­прэ­сія, бо заў­сё­ды не­чым ці­каў­лю­ся. Не толь­кі Сон­цам, шмат ча­го ў жыц­ці, у на­ву­цы ці­ка­ва­га. Ма­ры так­са­ма пра­цяг­ва­юць жыц­цё, на­ват за­воб­лач­ныя. З дзя­цін­ства вель­мі люб­лю мо­ра (На­тал­ля Пят­роў­на — бы­лая яхт­смен­ка клу­ба «Даў­га­ва», зай­ма­ла­ся па­рус­ным спор­там). Та­му ад­на з ма­іх за­воб­лач­ных мар — на­быць да­мок у Юр­ма­ле, каб пра­вес­ці там сваю ста­расць. Ма­ру, хоць і ра­зу­мею, што жыць ка­ля мо­ра сён­ня мо­гуць са­бе да­зво­ліць толь­кі за­мож­ныя лю­дзі… Што ты­чыц­ца коль­кас­ці мар­шчын, то больш за ўсё жан­чы­ну ста­рыць на­пру­жан­не і стом­ле­насць. Та­му, каб заў­час­на не ста­рэць, зай­май­це­ся лю­бі­май спра­вай».

На­дзея ДРЫ­ЛА.

Мінск — Ры­га — Мінск.

Фо­та аў­та­ра.

На фо­та: На­тал­ля Ці­ма­хо­віч з Вяч­кам Це­ле­шам.