Яна паходзіць з каталіцкай Сакольшчыны, дзе людзі на вёсках усё яшчэ гавораць на «простай мове» або «папросту», але не атаясамліваюць сваіх гаворак зь беларускай мовай. Уля Шубзда – бадай ці ня першая асоба з Сакольшчыны за апошнія 50 гадоў, якая публічна стала называць гаворкі «простай мовы» беларускімі і рупіцца пра іх выкарыстанне ў публічнай прасторы.

З ёй пагутарыў Ян Максімюк.

 

САКОЛЬШЧЫНА ЎСЁ ЯШЧЭ РАЗМАЎЛЯЕ «ПАПРОСТУ»...

Ян Максімюк: Скажыце нам напачатку, дзе вы нарадзіліся і дзе вы навучыліся гаварыць па-беларуску? Ці, можа, я павінен вас запытацца – дзе вы навучыліся гаварыць «папросту»? Уршуля Шубзда: Я нарадзілася ў Хадароўцы – гэта такая невялікая вёска на Сакольшчыне. Дзе я навучылася гаварыць «папросту»? Даволі дзіўнае пытанне. Я навучылася гаварыць так у сваёй хаце. У маёй вёсцы людзі размаўляюць «папросту», гэта значыць, на беларускай гаворцы. Ну і людзі ў ваколіцы так гавораць – цэлая Сакольшчына размаўляе, можна сказаць, па-беларуску. А ў маёй роднай хаце на «простай мове» гаварылі бабуля з дзядулем, мае бацькі, браты і сёстры. Я хутчэй чакала ад вас пытання, дзе я навучылася літаратурнай мове. Літаратурную мову я пачала вывучаць даволі позна, калі мне пайшоў ужо 21-ы год. А раней, калі была нагода, я карысталася хадароўскай, сакольскай гаворкай замест літаратурнай мовы... Максімюк: Вы сказалі, Хадароўка – невялікая вёска? Шубзда: Так, невялікая. Ёсць Хадароўка Новая і Хадароўка Старая, але сёння, як у кожнай іншай вёсцы на Беласточчыне, у нас жыве штораз менш людзей. Але ў нашай вёсцы мы маем касцёл. Калі не было касцёла ў Сухаволі, то да нашай хадароўскай парафіі належалі вёскі ад Карыціна ажно да Дубровы Беластоцкай. Калі збудавалі касцёл у Сухаволі, паменшалі і наша парафія, і значэнне нашай вёскі ў ваколіцы. У маёй Старой Хадароўцы – 38 двароў. Максімюк: А куды вы пайшлі ў школу? У вас у вёсцы была і школа? Шубзда: Так. У нашай вёсцы ёсць пачатковая школа. Я хадзіла ў гэтую школу, а потым у ліцэй імя ксяндза Ежы Папялушкі ў Сухаволі. Пазней я пачала вывучаць ангельскую мову ў Беластоку і паступіла на беларускую філалогію. Максімюк: Пачакайце, давайце па чарзе. У вашай школе ў Хадароўцы вы гаварылі з сябрамі «на простай мове», ці там ужо ўсё было па-польску? Шубзда: У школе ўсё было па-польску. Ну і мае аднагодкі і аднакласнікі, а таксама старэйшыя калегі не размаўлялі па-свойму. Ведаеце, як у кожнай іншай школе на Сакольшчыне, нашы настаўнікі звярталі нам увагу, каб на занятках не карыстацца «простай мовай», якую мы ведалі з дому, а гаварыць на літаратурнай польскай.

...ХОЦЬ ШМАТ КАМУ ГЭТА МУЛЯЕ

Максімюк: У сувязі з гэтым мне прыгадваецца адна размова 15-гадовай даўнасці з вядомым у Польшчы літаратурным крытыкам, літаратуразнаўцам і перакладчыкам з вашай старонкі, Тадэвушам Камэндантам, які сказаў мне, што ў школе настаўнікі білі лінаркай па ягоных руках за тое, што ён гаварыў «папросту». Вас ніхто не біў за «простую мову»? Шубзда: Дзякуй Богу, мяне ніхто не біў. Спадар Камэндант, як мне здаецца, крыху старэйшы за мяне. Раней, магчыма, так і было. Хоць вёска спадара Камэнданта, Пакосная, знаходзіцца недалёка вёскі Чырвонка, у якой я калісьці размаўляла з адной бабуляй, якая помніла пачаткі школы ў Чырвонцы. І тая бабуля згадвала, што ў першыя гады існавання той школы заняткі практычна вяліся на беларускай гаворцы, бо дзеці з гэтай вёскі польскай мовы не разумелі. Максімюк: Так, спадар Камэндант старэйшы не толькі за вас, але і за мяне. То бок, ён будзе з пакалення вашых дзядоў... Як я разумею, вы маглі натуральна размаўляць на сваёй беларускай гаворцы з дзядамі і бацькамі ў хаце, магчыма, што і з кім-небудзь у сваёй вёсцы, а як было ў шырэйшым свеце – у Сухаволі або Саколцы, напрыклад? Вам там не было сорамна адазвацца па-свойму? Шубзда: Вядома, было сорамна. Ведаеце, нават у хаце бацькі стараліся звяртацца да нас па-польску. А ў мястэчках, у Сухаволі або Дуброве Беластоцкай, усталяваўся такі мэнталітэт, што калі чалавек з вёскі прыязджаў у гмінную ўправу ці куды-небудзь аформіць нейкую сваю справу і гаварыў «папросту», то яму наогул звярталі ўвагу, што ён гаворыць на мужыцкай мове і што яму трэба ў такой установе як гміна карыстацца толькі польскай мовай. Максімюк: А сёння вам не было б сорамна зайсці ў гмінную ўправу ў Сухаволі і адазвацца там на «простай мове»? Шубзда: Не было б. Ужо цяпер напэўна не. Я размаўляла з бурмістрам Сухаволі «папросту», ён таксама ведае гэтую мову. Калі вы загаворыце першым «папросту» і людзі бачаць, што вам не сорамна гаварыць на гэтай мове і вас не хвалюе іх рэакцыя, то яны могуць і адказаць вам «папросту», хоць, пэўна ж, будуць крыху здзіўляцца... Так як здзіўляўся ў размове са мною згаданы бурмістар Сухаволі.

ПРА МОВАЗНАЎЦАЎ НА ПЕНСІІ

Максімюк: Мы тут наогул ужываем народных тэрмінаў «простая мова» і «папросту», бо, як мне здаецца, людзі на Сакольшчыне не ўжываюць тэрмінаў «беларуская мова» або «беларуская гаворка» ў адносінах да сваёй мовы, праўда? Шубзда: Я думаю, людзей на Сакольшчыне сёння ўжо не задавальняе адказ «простая» ці «свая» на пытанне пра мову. Мне здаецца, што яны цяпер шукаюць адказу глыбей. Прыкладам можа быць наладжаная нядаўна ў Саколцы канферэнцыя, прысвечаная гаворкам Сакольшчыны. Гэта, зразумела, не паўсюдная з'ява, але ёсць ужо людзі на Сакольшчыне, якія лічаць нашы гаворкі беларускімі. Максімюк: А ці на гэтай канферэнцыі ў Саколцы, якую вы згадалі, прагучала сцвярджэньне, што вашы сакольскія гаворкі – насамрэч беларускія, такія, як і на Гарадзеншчыне? Шубзда: На жаль, не. Навукоўцы, запрошаныя на канферэнцыю, класіфікавалі сакольскія гаворкі як польскія. Для мяне гэта быў абсурд... Мне здаецца, што той чалавек, які арганізаваў гэтую канферэнцыю – дырэктар ліцэя ў Дуброве Беластоцкай, які сам вельмі добра гаворыць па-беларуску – не зусім усведамляў сабе, якіх навукоўцаў ён запрашае... Максімюк: А мы можам назваць гэтага дзядзьку-арганізатара канферэнцыі па прозвішчы? Шубзда: Юры Беламызы... Максімюк: Харошае беларускае прозвішча, я сказаў бы... Шубзда: Дакладна. І ён выдатна размаўляе па-беларуску. Максімюк: Я адчуваю, ён падазрае, што мова, на якой ён размаўляе, больш беларуская, чым польская... Адкуль ён узяў тых навукоўцаў на канферэнцыю? Няўжо з беларускай філалогіі ў Беластоку? Шубзда: Здаецца, яны былі з Варшавы. Але гэта былі навукоўцы на пенсіі...

 

«ПРОСТАЯ МОВА» Ў ІНТЭРНЭЦЕ

Максімюк: Спадарыня Уля, а калі да вас прыйшло разуменне таго, што ваша «простая мова» – гэта не толькі сродак сямейнай камунікацыі паміж вамі і вашымі дзядамі і бацькамі, але і нешта больш істотнае і каштоўнае? Калі вы адчулі, што «папросту» можна гаварыць не толькі ў сваёй вёсцы, але і ў Сухаволі, Дуброве і Саколцы?

Шубзда: Шчыра кажучы, я гэта зразумела глыбей толькі тады, калі паступіла на беларускую філалогію. Там пазнаёмілася з беларускай культурай і літаратурай, і пачала цікавіцца гэтымі пытаннямі глыбей. Чаго не хапае на Сакольшчыне дзеля таго, каб людзі набылі такую свядомасць, як я – дык гэта адукацыі, беларускага школьніцтва. Праўда? На этнаграфічным узроўні нейкая сьвядомасць «сваёй мовы» на Сакольшчыне існуе, але няма ніякай нацыянальнай беларускай свядомасці. Пра гэта я нядаўна размаўляла з Андрэем Гарбузом, старшынёю Таварыства «Сакольшчына». Гэтае таварыства некалькі гадоў таму наладзіла сустрэчу, прысвечаную Язэпу Варонку з Сакольшчыны, які быў старшынёй і міністрам замежных спраў Народнага сакратарыяту БНР. Дыскусія на той сустрэчы была вельмі ажыўленая, і яна паказала, што людзей з Сакольшчыны цікавяць тэмы, звязаныя з гісторыяй і нацыянальным вызначэннем жыхароў нашага рэгіёну. Максімюк: Я, зразумела, не адчуваю сітуацыі на Сакольшчыне так добра, як вы, але мне здаецца, што пытанні мовы і нацыянальнага самавызначэння жыхароў вашага рэгіёну трэба было б раздзяліць. Нацыянальнае вызначэнне – гэта рэч, скажам так, даволі радыкальная, і наўрад ці разумна брацца пераконваць вашых землякоў, што яны насамрэч беларусы, а не палякі. Няхай ужо застаюцца палякамі, калі хочуць. З мовай, па-мойму, сітуацыя крыху лягчэйшая. Можна было б парупіцца пра яе захаванне, не абавязкова ўключаючы ў гэта нацыянальную самаідэнтыфікацыю. Ці магчыма зрабіць нейкія захады, каб захаваць вашу «простую мову» ад знікнення, каб яна не знікла ў вашым пакаленні, а засталася яшчэ як жывая мова для пакалення вашых дзяцей? Шубзда: Думаю, што магчыма. Я стараюся нешта рабіць, каб папулярызаваць «простую мову», хоць слова «папулярызаваць» тут не надта адпаведнае – гэтая мова ўсё яшчэ з'яўляецца жывой мовай, прынамсі сярод людзей, якіх можна назваць аўтахтонамі Сакольшчыны... Максімюк: Ды важна, каб гэтую мову ведалі не толькі дзяды, але і ўнукі... Шубзда: Я думаю, што і моладзь на Сакольшчыне цікавіцца сваёй рэгіянальнай мовай. Некалі я напісала тэкст «папросту» пра слоўнік «простай мовы» з Сухаволі на адзін сакольскі сайт, і атрымала шмат водгукаў якраз ад маладых людзей...

 

ЦІ МОЖНА КАТАЛІКУ БЫЦЬ БЕЛАРУСАМ?

Максімюк: Вось я прыглядаюся вашай актыўнасці, прабачце за штамп, «на ніве простай мовы» ўжо больш за год, і ўсё думаю – як добра, што нарэшце знайшлася асоба каталіцкай веры на Сакольшчыне, якая ўзялася за захаванне сваёй роднай мовы. Магчыма, з гэтага нешта атрымаецца... Бо ніякі беларускі актывіст праваслаўнай веры, з-пад Бельска ці з-пад Гайнаўкі, нікога ў вас ні да беларускай гаворкі, ні да беларускасці пераканаць не змог бы. Гэта можа зрабіць толькі свой чалавек, які там нарадзіўся, а не чужак, праўда? Шубзда: Я думаю, вы маеце рацыю. Я прыязджаю на Сакольшчыну як да сябе, людзі там лічаць мяне сваёй і мне давяраюць. Вы, можа, са мною не пагаджаецеся, але я лічу, што няма ніякай праблемы ў тым, што беларусам на Сакольшчыне можа быць і каталік... Максімюк: Божа мой, дык і я не бачу ніякай праблемы! Калі я часам пішу, што пасля вайны беларускасць на Беласточчыне нарадзілася ці адрадзілася выключна ў праваслаўным асяроддзі, то я проста сцвярджаю ўсім відавочны факт. Але ж мы ведаем, што ўсё яшчэ існуе беларускамоўная каталіцкая Сакольшчына, і пытанне тут такое – што зрабіць, каб Сакольшчына стала хоць трохі беларускай паводле свядомасьці жыхароў? І ніхто ніколі не ставіў пытаньня тыпу «ці можна каталіку на Беласточчыне стаць беларусам?». Калі не памыляюся, беларускі некамуністычны рух на Беласточчыне перад вайною складаўся амаль выключна з каталікоў... Я толькі баюся, каб сёння праваслаўныя беларусы сваёй неабачлівай дапамогай не разладзілі таго, што вам ужо ўдалося зрабіць для пашырэння зацікаўленасці беларускім гаворкамі Сакольшчыны сярод іх носьбітаў... Дарэчы, на тым сакольскім сайце, што вы згадалі, нехта пад прозвішчам Ежы Грынчэль апублікаваў пераклад на «простую мову» пачатку раману «Мужыкі» польскага нобелеўскага лаўрэата Уладыслава Станіслава Рэйманта. Грынчэль – гэта псеўданім, ці прозвішча рэальнага чалавека? Шубзда: Я такога чалавека не ведаю, але, магчыма, гэта сапраўднае прозвішча. Такое прозвішча выступае, напрыклад, у Старой Каменцы пад Саколкай. Наогул, калі я размаўляла з заснавальнікам гэтага сайту – то ён мне сказаў, што людзі пішуць яму шмат водгукаў і лістоў, у тым ліку і па-свойму, і патрабуюць, каб на гэтым сайце было больш тэкстаў на сакольскай гаворцы, то бок, на беларускай мове лацінкай...

 

КАМУ НАСАМРЭЧ ТРЭБА ЛАЦІНКА?

Максімюк: Калі вы згадалі лацінку, дык у мяне такое пытанне. Ясная справа, што ў вас людзі, а асабліва малодшыя пакаленні, кірыліцы проста не ведаюць, і калі пісаць для іх «папросту», дык толькі лацінкай. Як вы асабіста давалі рады з кірыліцай, калі паступілі на беларускую філалогію? Шубзда: Я не ведала кірыліцы да універсітэту. У ліцэі і ў гімназіі я не вывучала расійскай мовы, так што кірыліцы проста не ведала. Сапраўды, ва універсітэце мне з кірыліцай прыйшлося даволі цяжка, але я неяк прывыкла. Максімюк: А што вы думаеце пра такую ідэю, каб тыднёвік «Ніва» ўвёў «сакольскую старонку» на лацінцы, скіраваную якраз да ўсіх тых з Сакольшчыны, якія цікавяцца «простай мовай», але не ведаюць кірыліцы? Шубзда: Я ведаю, што ёсць людзі на Сакольшчыне, якія і цяпер чытаюць «Ніву». Я сама на сайт http://isokolka.eu/ пішу лацінкай і «простай мовай», гэта значыць, не літаратурнай, а гутарковай мовай. Каб напісанае мною было зразумелае для людзей, якія ніколі не вывучалі літаратурнай беларускай мовы. Калі справа датычыць выкарыстання лацінкі ў «Ніве», дык я не ведаю, ці гэта магчыма. Ну бо «Ніва» вядзе яшчэ адукацыйную дзейнасць, а дзеці ж у школе вывучаюць беларускую мову ў кірылічным афармленні. Так што я не ведаю, ці «Ніва» магла б пайсці на такі эксперымент з лацінкай... Максімюк: Я тут не кажу пра поўны перавод «Нівы» на лацінку, а ўсяго пра стварэнне старонкі на лацінцы, каб пашырыць кола чытачоў «Нівы» на Сакольшчыне. Дарэчы, людзі на Гайнаўшчыне і на Бельшчыне таксама ўжо сталі забываць кірыліцу, так што пытанне выкарыстання лацінскага алфавіту датычыць практычна ўсіх патэнцыйных чытачоў «Нівы», а не толькі вашых, сакольскіх. Традыцыя беларускай лацінкі мае ўжо больш за 100 гадоў, як ведаеце... Шубзда: Я ведаю. Я знайшла старыя нумары «Хрысціянскай думкі», якая друкавалася на лацінцы і ў якую пісалі таксама людзі з Сакольшчыны. Для мяне гэтая газета – феномен. Я нават сустракала людзей, якія помняць гэтую газету і чыталі яе, калі яна выходзіла. Таму для мяне зразумела, што значыць беларуская лацінка для людзей з Сакольшчыны... Максімюк: Што вы надумаліся рабіць далей, і з простай мовай, і з вашай філалагічнай адукацыяй? Вернецеся ў сваю родную старонку, ці выйдзеце замуж куды-небудзь у Амерыку або Варшаву і пра ўсё сакольскае забудзеце? Шубзда: Спадар Максімюк, такую перспектыву, што я выйду замуж і ўвогуле забуду пра беларускую мову і культуру, я не бяру пад развагу. Я буду працягваць нешта рабіць у тым кірунку, каб беларуская мова на Сакольшчыне трывала і каб нашы беларусы неяк мацней аб’ядналіся. Вы там на поўдні Беласточчыны неяк больш актыўныя, а наша Сакольшчына даволі ціхая. Але, можа, нешта зменіцца.