Сябры Таварыства беларускай культуры ў Літве выправіліся ў сваю традыцыйную вандроўку па мясцінах, звязаных з беларускім жыццём, якая гэтым разам стала адраджэннем старых традыцыйных сувязяў паміж беларусамі Вільні і Гданьска.

Сябры Таварыства беларускай культуры ў Літве выправіліся ў сваю традыцыйную вандроўку па мясцінах, звязаных з беларускім жыццём, якая гэтым разам стала адраджэннем старых традыцыйных сувязяў паміж беларусамі Вільні і Гданьска. Так, мы прыбылі ў Гданьск, які яшчэ з міжваеннага часу быў месцам, у якое сплываліся беларусы з розных куткоў Польшчы і Савецкага Саюза. Менавіта ў міжваенны час беларусы, якія пераследваліся ў сябе на радзіме польскімі і савецкімі ўладамі, шукалі прытулак у гэтым, як ім здавалася на той час, вольным горадзе. Гданьск для беларусаў стаў прытулкам і ў пасляваенны час, калі многія беларускія дзеячы спрабавалі ў ім знайсці ўратаванне ад карнай сталінскай сістэмы. Праўда, гэта было складана, найперш маральна, бо трэба было запісвацца палякам і не прызнавацца ў сваёй беларускасці, іначай чакаў палярны холад і белыя мядзведзі. Але крыху пазней, пасля смерці тырана, некаторыя ўсё ж імкнуліся захоўваць свае карані і як сведчанне гэтаму першая беларуская арганізацыя ў Гданьску паўстала ў 1967 г. Самае цікавае і важнае: у беларускай арганізацыі Гданьска ёсць людзі, якія стаялі ля вытокаў першай беларускай арганізацыі ў Гданьску ў 1967 г. і цяпер з’яўляюцца ў ёй актыўнымі дзеячамі, што сведчыць аб неперарыванні тут беларускай традыцыі.

Калі ўвогуле казаць пра беларускае жыццё Гданьска, трэба адзначыць, што яно не працякае толькі ў гэтым горадзе. Тут побач знаходзяцца яшчэ два гарады: Сопат і Гдыня, якія функцыянуюць як адзінае цэлае. У міжваенны перыяд Гданьск і Сопат былі вольнымі гарадамі. Гэта спрыяла таму, што сюды вельмі часта прыязджалі актыўныя беларускія дзеячы. У Сопаце паўстала самая шматлікая беларуская арганізацыя ў міжваеннай Польшчы Беларуская сялянска-работніцкая грамада. Вельмі часта сюды прыязджаў вядомы беларускі дзеяч, аўтар першай беларускай граматыкі Браніслаў Тарашкевіч. Вядомы такі факт, што адсюль ён вёз у Польшчу значную суму грошай, атрыманую ад немцаў на сваю дзейнасць, але ўжо ў Польшчы быў затрыманы паліцэйскімі і пасаджаны ў астрог. Вядомыя і такія факты, што частымі гасцямі ў Сопаце былі беларускія паслы з Варшаўскага Сойма, якія спыняліся ў Гранд-гатэлі, дзе ў казіно прагульвалі грошы.

Як і ў міжваенны час, так і цяпер у Гданьску і Сопаце віруе беларускае жыццё. На гэты момант тут дзейнічае Беларускае культурнае таварыства “Хатка”, устаноўчы з'езд якога адбыўся ў Гданьску 23 траўня 1992 г. Яго ўзначальвае Алена Глагоўская. На дадзены момант сядзіба „Хаткі“ знаходзіцца ў Сопаце, дзе прэзідэнт горада пагадзіўся беларусам бясплатна выдзеліць памяшканне. У ім і адбылося наша спатканне з беларусамі польскага Памор’я.

Увесь час побыту ў Гданьску і ваколіцах намі апекавалася старшыня Беларускага культурнага таварыства “Хатка” Алена Глагоўская. Яна была разам з намі ўсе дні побыту і пазнаёміла як з тутэйшым беларускім жыццём, так і з самімі гарадамі, іх гісторыяй, культурай, архітэктурай…

Але наша знаёмства з Гданьскам, Сопатам, Гдыняй распачалося з сустрэчы з тамтэйшымі беларусамі, з якімі мы сабраліся за сяброўскім сталом. Вядома, што кожны, хто там прысутнічаў, - легенда беларускага руху ў Польшчы, чалавек неардынарны, вельмі часта з цікавым і непаўторным лёсам і з беларускімі сэрцам і душой. Гэтыя людзі праз усё жыццё пранеслі беларускасць і захавалі яе ў сваіх сэрцах, змагаліся за яе, а гэта была вельмі небяспечная і няўдзячная справа, якая часта магла каштаваць як кар’еры, так і ўласнага лёсу. Таму вельмі прыемна было бачыць людзей, якія засталіся вернымі Беларусі і беларускай мове і не зракліся яе так, як гэта сёння робяць у сучаснай Беларусі. Таму ім ёсць чым ганарыцца і ім не будзе сорамна зазірнуць сваім продкам у вочы, калі яны сустрэнуцца з імі ў нябеснай Беларусі.

З вялікім хваляваннем, як трэба разумець, чакаў сустрэчы з намі, па словах спадарыні Алены Глагоўскай „легенда беларускага руху ў Польшчы і ўвогуле“  народжаны віленчук Мацей Канапацкі, сын палкоўніка беларускага войска ў 1918-20 гг. Гасана Канапацкага, вядомага беларускага дзеяча на Віленшчыне, удзельніка „Беларускай хаткі“ ў Вільні, старшыні бацькоўскага камітэта Віленскай беларускай гімназіі. Яго, як і многіх дзеячаў, напаткаў лёс рэпатрыянта, давялося ў 1946 г. развітацца з дарагой яго сэрцу Вільняй і прысвяціць сваё жыццё служэнню Беларусі ў Польшчы. Ён актыўна супрацоўнічаў з газетай польскіх беларусаў „Ніва“. Працаваў у яе рэдакцыі журналістам з 1957 г. па 1964 г. Заснавальнік і галоўны рэдактар газеты „Ніва“ Георгі Валкавыцкі казаў, што Мацей Канапацкі ‑ адзіная асоба сярод супрацоўнікаў газеты, якая валодала на той час беларускай літаратурнай мовай. Спадарыня Алена таксама адзначыла, што вельмі часта ў хаце Канапацкага збіраліся гданьскія беларусы, каб адзначыць свята 25 сакавіка. У 1958–1960 гг. М. Канапацкі быў журналістам беларускіх перадач на радыё Беласток.

Што такое для Мацея Канапацкага Вільня і што такое быць беларусам-віленчуком? У сваім артыкуле „Быць беларусам-віленчуком“ ён піша так: „Гэта гонар быць ім. Не мае тут значэння, ці нехта ўраджэнец горада, ці нехта прышэлец аднекуль. Гэта адначасова імператыў, каб працягваць мясцовую беларускую традыцыю, робячы для яе нешта карыснае, узбагачаючы тым самым агульнае аблічча многанацыянальнай Вільні. У ніякім выпадку не павінна яна страціць свой фарміраваны стагоддзямі характар. (…) Дык каб сама сутнасць віленскасці – яе духоўная шматмернасць – сталася трывалым здабыткам свядомасці тых, ад якіх залежаць лёсы гэтага незвычайнага горада пад паўночным небам Еўропы. А сваімі глыбінёвымі таямніцамі, сумежнымі ўжо са звышнатуральнасцю, віленскасць даступная толькі камусьці містычна настроенаму“.

Самая вялікая хвароба ў Мацея Канапацкага – гэта туга па Вільні. Як ён зазначаў: „Я вельмі часту бачу ў снах Вільню, асабліва маю дзіцячую Вільню, той дом у Шніпішках на Львоўскай 12, які захваўся да гэтага часу…“ Разважаючы далей аб родным горадзе, ён сказаў: „Сёняшнія віленчукі – прадаўжальнікі вялікай справы, якую ўзнялі браты Луцкевічы, Сергіевіч, Аляхновіч і інш. беларусы ў міжваенны час“. І зразумела, што Мацей неаднаразова сцвярджаў, што трэба ўсё зрабіць, каб гэтая справа не загінула. Кажучы пра сябе, спадар Мацей падзяліўся сваімі запаветнымі марамі: „Мая самая вялікая мара – пабываць яшчэ раз у сваім родным горадзе і быць пахаваным у роднай зямлі і ананімна, каб я атаясамляўся з гэтай зямлёй, якая мяне выхавала, з зямлёй-маці“.

Мацей Канапацкі нарадзіўся 29 студзеня 1926 года ў Вільні ў мусульманскай сям’і Гасана і Гелены Канапацкіх. Пад час вайны вучыўся ў Віленскай беларускай гімназіі. Яго татарскае паходжанне не перашкаджае яму быць беларусам і любіць і шанаваць Беларусь, яе мову, гісторыю, традыцыю. І, як адзначыў спадар Хведар Нюнька, Мацей Канапацкі для Беларусі зрабіў болей, чым добры дзесятак беларусаў. Таму многім з нас сёняшніх варта было б павучыцца ў шаноўнага спадара Мацея любіць і шанаваць свой горад, сваю зямлю і тую мову, на якой ён узрос.

Напрыканцы сустрэчы Мацей Канапацкі кожнаму ахвочаму падпісаў сваю кнігу.

Цікавым і насычаным было жыццё і другога ўдзельніка сяброўскай вячэры Уладыслава Страшэвіча. Ён быў сынам павятовага агранома з Глыбокага, актыўным беларускім дзеячом падчас Другой сусветнай вайны. Вельмі жадаў у часе вайны быць прынятым у Саюз беларускай моладзі, але на той час не падыходзіў па ўзроставых крытэрыях: быў замалады. Яго жыццё вартае не аднаго дэтэктыўнага рамана. У часе вайны яго бацька Баляслаў Лапыр быў актыўным беларускім дзеячом. І аднойчы, як успамінае сам Уладыслаў, бацька паспрачаўся з немцам наконт лёса Беларусі і ў выніку ўдарыў таго немца. За гэта, зразумела, нічога добрага быць не магло: маглі спаліць усё Глыбокае. Але, на шчасце, сярод немцаў аказаўся ў Баляслава добры сябар, які параіў ім уцякаць і накіраваў да свайго сябра на востраў Ругэ, дзе Лапыр і далей працягваў займацца аграноміяй.

Справа ўжо ішла да канца вайны. З таго вострава падводнымі лодкамі немцы пастаўлялі збожжа ў Кёнігсберг. І Баляслаў Лапыр павінен быў суправаджаць гэтае збожжа. Малы Уладыслаў, наслухаўшыся бацькавых аповядаў вельмі захацеў таксама павандроўнічаць у той падлодцы, што ён і зрабіў, таемна ў яе забраўшыся. І толькі тады, калі ўжо адплылі, паказаўся бацьку. І так здарылася, што гэтую лодку на таран узяло савецкае войска і камуністы паарыштоўвалі ўсіх немцаў. Бацьку Баляславу цудам удалося незаўважна збегчы, а малы Ўладыслаў трапіў да Саветаў. І тут ён пачаў з імі размаўляць па-свойму. Для савецкіх салдат гэта было вялікім здзіўленнем і яны яго адразу прынялі за свайго і прызначылі сынам палка. У іх яму давялося працаваць перакладчыкам  нямецкай мовы. Затым Савецкая Армія паступова прасоўвалася на Захад і заняла той востраў Ругэ, дзе жыла яго сям’я. Але перад тым як трапіць да сваёй сям’і, яму давялося стаць сведкам растрэлу савецкімі салдатамі нямецкай інтэлігенцыі: прафесараў, артыстаў, пісьменнікаў, якія хаваліся на гэтым востраве. Нават больш, ён сфатаграфаваў твары ўсіх, каго расстрэльвалі.

На тым востраве ён устанавіў кантакты са сваёй сям’ёй. Камандаванне савецкімі войскамі вырашыла яго адправіць у Сувораўскае вучылішча. Уладыслаў папрасіў у іх магчымасці развітацца з сям’ёй, яму дазволілі. І падчас гэтай сустрэчы яму ўдалося  збегчы ад савецкіх вайскоўцаў.

Увосень 1945 года сям’я Лапыраў вырашыла вярнуцца на радзіму, перадусім наслухаўшыся савецкай прапаганды, якая гарантавала ім, што з імі нічога не будзе. Але ўжо ў Шчэціне бацька Баляслаў Лапыр сказаў: „Ведаю, куды нас вязуць…“ Іх прывезлі ў Ваўкавыск і змясцілі на спецыяльна агароджанай тэрыторыі. Нягледзячы на тое, што была позняя восень і было ўжо холадна, людзей трымалі пад адкрытым небам, не было нават баракаў. І толькі дзякуючы таму, што ў Лапыраў была вялікая сям’я, ім дасталася зямлянка. Ім удалося збегчы з таго лагера, і яны пасяліліся ў Ваўкавыску, дзе бацька ўладкаваўся на працу. Але аднойчы Баляслава Лапыра забралі, і сям’я яго больш ніколі не бачыла. Потым яны з маці вярнуліся ў Глыбокае і аформілі дакументы на рэпатрыяцыю ў Польшчу. Там і змянілі прозвішча на Страшэвічы (дзявочае прозвішча маці). І так яны апынуліся ў Польшчы.

У размове з намі Уладыслаў Страшэвіч выказваў занепакоенасць тым, што ў Беларусі знікае беларуская мова і што беларусы не хочуць на ёй размаўляць. Ён зазначыў: „Як у 1939 годзе прыйшлі саветы, у нас з’явілася беларуская школа, і пры немцах была беларуская школа. А вось як Беларусь стала незалежнай, атрымаўся казус: беларускі прэзідэнт у незалежнай Беларусі губіць беларускую мову. Гэта сумная справа – у Беларусі няма беларускай мовы. У Еўропе гэта нонсэнс і такога больш нідзе няма, каб народ адрокся сваёй мовы“.

Вядомы журналіст „Нівы“ Міхась Куптэль у многім раздзяляў занепакоенасць, выказаную спадаром Страшэвічам. Разважаючы аб лёсе беларусаў, ён казаў, што свядомасць часам можа з’яўляцца праз адно, паўтара, ці нават два пакаленні. І магчыма, што праз пэўны час нешта зменіцца і ў Беларусі. Ён узгадаў, як яшчэ гадоў трыццаць таму ўздымаў пытанне аб тым, каб на Беласточчыне шыльды былі напісаныя на польскай і беларускай мовах. Тады гэта ўяўлялася чымсьці неверагодным і фантастычным. Але час прайшоў, і мы сёння, напрыклад, у гміне Орля такія шыльды бачым. Але цяпер і ў яго ўсё менш і менш аптымізму. Разважаючы нават над лёсам выпускнікоў падпольнага коласаўскага ліцэя, ён казаў: „Яны ўсе павінны быць, ці хаця б большасць, свядомымі беларускімі дзеячамі. Але колькі іх такіх ёсць насамрэч? Дзе яны губляюцца пасля выпуску? Колькі сярод дзеячоў беларускай апазіцыі выпускнікоў ліцэя?“ І напрыканцы ён дадаў: „Сёння, калі гляжу на ўсё гэта, у мяне апускаюцца рукі“.

На вячэры з намі прысутнічалі і прымалі ў размове актыўны ўдзел сямейства Лепінаў (Чэслаў Лепін вучыўся разам з Адам Мальдзісам), Алесь Юзэфовіч (заснавальнік у 1967 г. у Гданьску беларускай арганізацыі), Анна Сабэцкая (сяброўка Янкі Брыля, перакладчыца яго твораў на польскую мову) і інш. Усе яны падзялялі занепакоенасць адносна лёсу беларускай мовы ў Беларусі.

На сустрэчы быў і студэнт-каліновец. Як адзначыла Алена Глагоўская, вельмі прыемна, што ён да іх далучыўся. Але засмучае іншы факт: нягледзячы на тое, што па праграме Каліноўскага ў Польшчы навучаецца шмат моладзі з Беларусі, да беларускага руху далучаюцца толькі адзінкі.

Алесь Юзэфовіч, беларус з Беласточчыны (з-пад Крынак) у 1967 г. заснаваў беларускае таварыства ў Гданьску, і сёння, па словах Алены Глагоўскай, ён, бадай, адзіны, хто застаўся з яго ўдзельнікаў. Службы бяспекі актыўна адсочвалі ўсіх удзельнікаў гэтага таварыства. Як адзначыла спадарыня Алена, якая ў архівах бяспекі знайшла справы па беларускаму таварыству, былі заведзеныя асобныя папкі нават на ўдзельніц, якім было за 80 гадоў. Здавалася, якую шкоду могуць прынесці гэтыя бабулькі, якія ўжо сваё аджылі і чакаюць адыходу ў вечнасць? Але і яны былі ворагамі для той сістэмы.

На другі дзень нашай вандроўкі спадарыня Алена Глагоўская пазнаёміла нас са славутасцямі трох узгаданых гарадоў, правяла сцяжынамі старога Гданьска і распавяла аб беларускіх слядах у гэтым горадзе.

Самымі знакавымі і, спадзяюся, прыемнымі кожнаму сэрцу беларуса, з’яўляюцца тыя знакі, якія непасрэдна звязаныя з беларускай зямлёй. У Гданьску гэта вуліца і камень Янкі Купалы, дзе пасаджаны явар і каліна, і вуліца Янкі Брыля. Таму пра тое, што тут ёсць беларусы і што яны не толькі фармальна  лічацца, але і дзейнічаюць, сведчаць якраз гэтыя, думаю, нялёгкія, дасягненні. Многае ўдалося зрабіць дзякуючы прыязнаму стаўленню ўладаў гарадоў Гданьска, Сопата і Гдыні да беларусаў, а таксама і тое, што некаторыя з іх мелі беларускія карані.

Камень Янку Купалу паставіць дапамагла беларуская амбасада. На яго адкрыцці прысутнічаў і тагачасны беларускі амбасадар у Польшчы Павел Латушка. Як узгадвала Алена Глагоўская, ён паставіў адну ўмову, каб на адкрыцці помніка, не было ні аднаго бел-чырвона-белага сцяга. Але такога проста не магло быць. Сябры беларускіх арганізацый прыйшлі на яго з бел-чырвона-белымі сцягамі. Самае цікавае, што, праходзячыя побач з каменем, жыхары Гданьска ведаюць, хто такі Янка Купала. Калі аднойчы выпадкова запыталіся ў жанчыны, якая праходзіла міма, ці ведае яна, хто такі Янка Купала, тая не задумваючыся адказала, што гэта класік беларускай літаратуры.

І напрыканцы ад імя ўсіх удзельнікаў вандроўкі і Таварыства беларускай культуры ў Літве хацелася б выказаць падзяку Алене Глагоўскай за цёплы прыём, за той асабісты час, які яна на нас патраціла, і за цікавыя аповеды аб гісторыі Гданьска і яго беларускіх днях. Дзякуючы спадарыні беларускасць не толькі гісторыя, але і сучаснасць у гэтых трох гарадах. І яе руплівая праца па пошуку беларускіх каранёў і па іх захаванні і прапагандзе павінна служыць прыкладам для многіх беларусаў, а для нас з’яўляецца надзеяй на адраджэнне нашае Бацькаўшчыны.

Алесь Адамковіч