Паўтара мільёна беларускіх сялян перасяліліся ў Сібір у першыя 10 гадоў XX стагоддзя, калі ў Расійскай імперыі праводзілася знакамітая Сталыпінская рэформа. Падрабязнасці гэтага гістарычнага перасялення распавёў "АІФ" старшыня Іркуцкага Таварыства беларускай культуры ім. Яна Чэрскага Алег Рудакоў.

Паўтара мільёна беларускіх сялян перасяліліся ў Сібір у першыя 10 гадоў XX стагоддзя, калі ў Расійскай імперыі праводзілася знакамітая Сталыпінская рэформа.

Падрабязнасці гэтага гістарычнага перасялення распавёў "АІФ" старшыня Іркуцкага Таварыства беларускай культуры ім. Яна Чэрскага Алег Рудакоў. - Згодна з дакументамі, усяго падчас Сталыпінская рэформы (1902-1912гг.) у Сібір (ад Цюмені да Іркуцка) было пераселена 3 мільёны чалавек. 1,5 мільёна былі беларусы, астатнія - перасяленцы з Цэнтральнай Расіі і Украіны. Чаму ж беларусы апынуліся ў большасці? Таму што больш за іншых паверылі царскім агентам, якія агітуюць за перасяленне. Да таго ж, беларускія сяляне жылі бядней тых жа рускіх і ўкраінскіх сялян. Нават Тургенеў гэта заўважыў і пісаў пра гэта. У Іркуцкую губерню перасялілася каля 300 000 беларусаў. Сёння, згодна з перапісам, беларусаў тут усяго 50 000. Астатнія вымерлі за 100 гадоў? Вядома, не. Асіміляваліся. Калі царскія агітатары прыязджалі ў беларускую вёску і пачыналі распавядаць пра цудоўны, багаты сібірскі край, нашы продкі не адразу гэтаму верылі. Тады агітатары прапаноўвалі сельскаму сходу выбраць 3-5 "хадакоў", якім царскі ўрад аплаціць дарогу ў Сібір і назад. І сапраўды, большасць "хадакоў" вярталіся з цудоўнымі ўражаннямі пра сібірскі край. Праўда, хадакоў імкнуліся выправадзіць з Сібіры да зімы ... Адпраўлялі перасяленцаў у сталыпінскіх вагонах. Прычым, у маленькі вагон “заганялі” па 30-40 чалавек. Было вельмі цесна. На прыпынках кармілі гарачымі абедамі. А так людзі ў дарозе сілкаваліся ўсухамятку. Некаторыя недаядалі і хварэлі, а хто і паміраў. Гэтыя вагоны ехалі павольна. З Беларусі да Іркуцка такі цягнік ішоў не менш за месяц, а то і два. Па прыбыцці на апошнюю сібірскую станцыю кожны павінен быў зарэгістравацца ў перасяленчым пункце. Звычайна там жа атрымлівалі дзяржаўную “пазыку”. Так, заснавальнікі вёскі Тургенеўка (90 чалавек), перасяленцы ў асноўным з Заходняга Палесся, атрымалі кожны па 100 рублёў пад'ёмных. Для параўнання: прыблізна за 10 рублёў можна было купіць каня, за 8 рублёў - карову. Пасля пункта сялян развозілі па ўчастках і наразалі надзелы - па 15 дзесяцін на "мужчынскую душу". - Як перасяленцы асвойвалі новую зямлю? - Зямля, якая вылучалася перасяленцам, была ні разу не араная. Мясцовыя жыхары - якуты, эвенкі - займаліся ў асноўным паляваннем, рыбалоўствам, бураты - жывёлагадоўляй, але яны не стаялі на месцы, а вандравалі. Дарэчы, Сталыпін таму і задумаў гэтую рэформу, што, як ён казаў, на бурат спадзявацца немагчыма, казакоў мала, і так мы можам страціць Сібір, таму што кітайцы паволі зоймуць усе нашыя прасторы. А вось калі мы паселім тут больш сялян з еўрапейскай часткі Расійскай Імперыі, то тады будзе каму абараняць нашы землі, і будзе дзеля каго іх абараняць. І сібірскія багацці застануцца ў Імперыі. Беларусам дасталіся ў асноўным або непраходная тайга, і тады трэба было выкарчоўваць велізарныя пні, або лугі, на якіх бураты пасвілі сваю жывёлу, але тады ўзнікала варожасць з буратамі. Але тут нечакана быў знойдзены выхад. Рускія чыноўнікі змаглі запэўніць некаторыя бурацкая плямёны, што каб пазбегнуць праблем выраджэння бурацкіх родаў з-за кровазмяшальных роднасных шлюбаў, трэба выдаваць бурацкіх жанчын за беларускіх мужыкоў. І гэта дапамагло. Дэпутат заканадаўчага сходу Іркуцкай вобласці Генадзь Істомін, член нашага аб'яднання, распавядаў, што яго бацька са сваімі чатырма братамі цягнулі жэрабя, каму ажаніцца на буратцы, таму што толькі тады ім дазвалялася паставіць хату ў вёсцы Ігараўка і спадзявацца на лаяльнае стаўленне буратаў. Ніхто не хацеў ажаніцца з бураткаю, але што ж зробіш ... - Якія населеныя пункты заснавалі выхадцы з Беларусі?

Па архіўных дадзеных, толькі ў адным Тулунскім раёне з 157 вёсак, створаных падчас Сталыпінская рэформы, 124 засялілі беларусы. Гэтак жа шмат беларусаў было ў Тайшэтскім, Ніжнеўдзінскім, Куйтунскім, Аларскім, Зімінскім, Заларынскім, Балаганскім, Чарамхоўскім, Усольскім, Баяндаеўскім, Слюдзянскім раёнах.

Трохі менш беларусаў пасялілася ў Брацкім, Іркуцкім, Чунскім, Шэлехаўскім, Эхірыт-булагацкім, Ангарскім раёнах.

Здаецца, зусім не было беларусаў на поўначы Іркуцкай вобласці: Мамска-чуйскі, Бадайбінскі, Катангскі раёны. У пасляваенны час па загадзе Хрушчова прайшло планавае ўзбуйненне вёсак і цэлы шэраг беларускіх вёсак зніклі, а ў іншыя "падсялілі" жыхароў іншых народаў. Напрыклад, чыста беларуская вёска Ахіны стала напалову бурацкай. Але на сёння я асабіста ведаю 50 вёсак, якія створаны і захаваны беларусамі. Ёсць сярод іх і буйныя паселішчы гарадскога тыпу. Напрыклад пасёлак Бельск Усольскага раёну, альбо невялікі горад Алзамай Ніжнеўдзінскага раёну. Застаюцца і буйныя вёскі, дзе і да гэтага часу жывуць 90% беларусаў. Напрыклад, вёска Ікей у Тулунскім раёне, Андрушына Куйтунскага раёна, Анучынск Балаганскага раёна, Філіпаўск Зімінскага раёна і шмат іншых. У некаторых з іх існуюць аддзяленні нашага Таварыства і ідзе вялікая праца па адраджэнні і захаванні беларускай традыцыі. Праводзяцца беларускія святы: “Каляды”, “Гуканьне Вясны”, “Купалле”, “Дажынкі”, “Дзяды” і інш. Створаны фальклорныя гурты, якія спяваюць па-беларуску, ёсць дзве дзіцячыя студыі ... Усё гэта нашчадкі перасяленцаў часоў Сталыпінская рэформы. У Іркуцку мы стварылі 2 моладзевых гурты, якія падарожнічаюць па беларускіх вёсках Іркуцкай вобласці і запісваюць, а потым і спяваюць песні перасяленцаў. Гурты ўжо выпусцілі свае CD-альбомы. - Як сёння нашчадкам, якія жывуць у Беларусі, можна знайсці сваіх продкаў у Прыбайкаллі? - Пішыце нам. Мы знойдзем. 664011, Расія, Іркуцк, вул. Чэхава, д.2. Іркуцкае таварыства Беларускай культуры імя. Я.Д. Чэрскага Тэл. (3952) 20-11-72. malanka2000@mail.ru

Ганна Кручкова, Аргументы и Факты в Беларуси