„U toj čas, kali mnohija (čužyja i svaje) daśledniki, u pieršuju čarhu movaviedy (Sopikov, Kojałovič, Linde, Hreč, Moračeŭski, Karski, Dal, Doŭnar-Zapolski, Pičeta, Pypin, Vładimirov, Daniłovič, Karłovič, Brueckner, Lehr-Spłaviński, Jakuboŭski, Chodynicki, Łastoŭski i inš.) davodzili i davodziać, što publičnaja j litaraturnaja mova V.K.L. była biełaruskaj (pavodla ciapierašniaj terminalohii) to A. Adamovič z lohkaj ruki nazyvaje jaje „hibrydam”, „słaviana-ruskaj”, a ŭ najlepšym razie słaviana-biełaruska-ukrainska-rasiejskaj”, dy admaŭlaje bahataj tahačasnaj našaj litaratury zvacca „biełaruskim pracesam”. (...)
Vialikaje Kniastva Litoŭskaje jak dziaržaŭny tvor adnaho z našych plamionaŭ LITVY ŭ ciesnym sajuzie z reštaj našych plamionaŭ XIII-XVIII st.st. było naturalnym pradaŭžeńniem histaryčna-kulturnaha pracesu z raniejšaha peryjadu z „słaviana-ruskaj” litaraturnaj movaj, jakaja ŭ 12-13 st.st. amal vyzbyłasia elementaŭ „carkoŭnasłavianščyny” ŭ karyść „ruskaj” movy dy asablivaściaŭ žyvoj kryvickaj movy (movu hetuju nazyvali ŭ Maskoŭščynie „litoŭskaj”). Prykładam hetkaj „ruskaj” movy na pačatku XIII st. mohuć być hramaty Smalenska (1229), Połacka i Viciebska z Ryhaj i Hockim bieraham (1264-1300), a taksama Smalenskaja hramata Raścisłava z 1150 h., u jakoj vyrazna nahladajecca (u paraŭnańni z padobnymi hramatami z Noŭharadu, Kijeva i Suzdalščyny) praces ačyščeńnia ad carkoŭnasłavianščyny ŭ karyść „ruskaj” movy z uvodžańniem kryvickich elementaŭ. (...)
Na praciahu 14 st. mova LITVY (jak cełaści ŭsich biełaruskich ziamiel) u dziaržaŭnych aktach ačyściłasia ad „słavianščyny”, a „ruščyna” ŭ vialikim pracencie padmienienaja była žyvoj narodnaj movaj. Ab hetym my možam mieć ujaŭleńnie čytajučy dakumanty kanca 14 i pačatku 15 stahodździaŭ” (тамсама, с. 222-223).
Вацлаў Пануцэвіч адзначыў, што традыцыйны правапіс прысланяе вымову паасобных галосных. Аднак частыя памылкі на аканьне, цьвёрдыя галосныя пасьля р, ш, чАдлюстраванне вымаўлення ў старабеларускай арфаграфіі (А.М. Булыка, Аддлюстраванне вымаўлення ў старабеларускай арфаграфіі, Весці АН БССР, Серыя грамадскіх навук, 1, Мінск 1966), дзе Булыка пісаў, што арфаграфія стараславянскай мовы грунтавалася на фанэтычным прынцыпе, аднак ужо ў пэрыяд старарускіх помнікаў яны не адпавядалі цалкам фанэтыцы старарускае мовы. У пазьнейшы час назіралася ўсё глыбейшая неадпаведнасьць паміж жывым вымаўленьнем і кансэрватыўным напісаньнем, непазьбежным вынікам чаго сталіся памылкі й апіскі. У старабеларускай пісьмовасьці праявілася тэндэнцыя да фанэтызацыі правапісу пры перадачы такіх важнейшых рысаў беларускае фанэтыкі, як: пераход в у ў, зацьвярдзеньне шыпячых, ц і р. Разам з тым многія зьявы жывой народнай мовы, такія як: дзеканьне й цеканьне, пераход л у ў, аканьне, падаўжэньне зычных не адлюстроўваліся зусім у большасьці помнікаў альбо адлюстроўваліся вельмі слаба (V. Panucevič, Da pytańnia pra miesca Prancisia Bahuševiča ŭ historyi biełaruskaj litaratury. (Artykuł A. Adamoviča ŭ Zapisach 3, 1964 h.), u: „Litva”, № 1, Чыкага, студзень-чэрвень 1967, с. 223-224). даюць падставу меркаваць, што не было вялікай розьніцы між народнай і літаратурнай мовай. Вацлаў Пануцэвіч спаслаўся на публікацыю А.М. Булыкі пад назовам
Пераход в і у у ў, зацьвярдзеньне р, ш, ч, ц, ж ды падаўжэньне зычных адлюстроўвалася ўжо ў Смаленскай грамаце 1229 г. (уоздумал, оузяті; должон, разрушон). Аканьне ды дзеканьне-цеканьне выступала ў помніках XV-XVI ст.ст. (Гарасім, здарове, дрэва, на дарозе, сенажаті; людзі, выцесал, оцец, у роце; збавенне, каменне) (тамсама, с. 224-225).
Працэс беларусізацыі мовы ВКЛ асабліва адбыўся ў XVI-XVII ст.ст., але пра гэта слухайце праз тыдзень.
Ніна Баршчэўская, "Польскае радыё для Замежжа"
