Шведскі беларусіст падказала ўладам рэцэпт дзяржідэалогіі

Прафесар Лундскага ўніверсітэта (Швецыя) Барбара Торнквіст-Плева — адна з некалькіх замежных  спецялістаў, здольных кампетэнтна разважаць аб такім складаным пытанні, як фармаванне беларускай нацыі.

Прафесар Лундскага ўніверсітэта (Швецыя) — адна з некалькіх замежных спецялістаў, здольных кампетэнтна разважаць аб такім складаным пытанні, як фармаванне беларускай нацыі.

У інтэрв’ю карэспандэнту TUT.BY аўтар першай шведскамоўнай манаграфіі з гісторыі і культуры Беларусі распавяла пра фатальныя памылкі беларускіх нацыяналістаў, а таксама падказала ўладам рэцэпт стварэння дзяржаўнай ідэалогіі.

“Беларускаму адраджэнню не хапала палітыкаў”

— Барбара, чым вас зацікавіла Беларусь?Барбара Торнквіст-Плева
— Я даследавала працэсы паўставання нацыяў у краінах Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы (у Польшчы, Чэхіі і Славакіі, Венгрыі, Украіне, Беларусі, краінах Балтыі) і ролю мовы ў фармаванні нацыянальнай ідэі. Беларусь ёсць адзіным выключэннем з гэтага шэрагу, дзе стаўка на мову не прынесла пл ёну. І я зацікавілася, чаму ж беларускі нацыянальны рух не дасягнуў пастаўленых мэтаў, а многія з праблемаў, выяўленых больш за ст агоддзе таму, дасюль не вырашаныя.

Гэтак я даследавала, як на зломе 19 і 20 стагоддзяў выкрышталізоўваліся першыя ідэі пра беларускую нацыю. Як першая палітычная партыя Беларуская Сацыялістычная Грамада і асяродак першай беларускай газеты “Наша ніва” выпрацоўвалі беларускую ідэнтычнасць, сваю адрознасць ад суседніх народаў. Як беларуская мова была пакладзена ў аснову беларускай нацыянальнай ідэі...

— Чаму ж беларускі нацыянальны рух быў найменш паспяховым у параўнанні з суседнімі?

— Ёсць агульнае правіла. Выбудоўваючы нацыянальную ідэнтычнасць, нацыянальная эліта заўжды выбірае яе маркёры, сімвалы, якія мусяць арганічна ўпісвацца ў сістэму народных каштоўнасцяў. Беларускі нацыянальны рух такім сімвалам вызначыў мову. Аднак рэч у тым, што мова ніколі не была галоўнай прыкметай, якая адрознівала беларусаў ад суседніх народаў. У адрозненне ад літоўцаў, чыя мова моцна вылучалася сярод моваў суседзяў, беларусы жылі на тэрыторыі са славянскімі дыялектамі. Больш за тое, на пачатку 20 стагоддзя жыхары беларускіх вёсак не толькі не ведалі, але і ніколі не задумваліся, на якой мове яны размаўляюць. Яны лічылі сябе “тутэйшымі” і былі ўпэўнены, што гавораць на нечым сярэднім паміж расійскай і польскай мовамі.

З іншага боку, беларуская мова не мела камунікацыйных каналаў, каб распаўсюджваць нацыянальную ідэю. У тых жа літоўцаў найважнейшую ролю адыгрываў касцёл, які звяртаўся да вернікаў па-літоўску. У Беларусі ж на першым месцы была праваслаўная царква маскоўскага патрыярхату, дзе на расійскай мове распаўсюджваліся ідэі самадзяржаўя. Не было ў беларусаў і нацыянальных школ, як у заходніх украінцаў падчас знаходжання ў складзе Аўстра-Венгерскай імперыі. Дадам таксама, што ажно да самай расійскай рэвалюцыі беларускія народныя масы былі непісьменныя. Як вынік, ваша эліта не магла данесці нацыянальнае пасланне да народу. Не кажучы ўжо пра малалікасць і раз’яднанасць самой эліты. Спрачаліся каталікі з праваслаўнымі. Адна частка хацела папулярызаваць лацінскі правапіс, другая — кірылічны. Нехта думаў пра сепаратыўную беларускую дзяржаву, другія — пра канфедэрацыю з Літвой і Польшчай, трэція — пра аўтаномію ў складзе Расіі.

— Вянцом нашага нацыянальнага руху стала абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі, якая, у адрозненне ад Літвы, так і не стала паўнавартаснай дзяржавай. Магчыма, адна з прычынаў нашай паразы ў тым, што ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці стаялі людзі навукі і культуры, а не палітыкі?

— Насамрэч, менавіта культурныя дзеячы пачыналі многія нацыянальныя рухі ў Еўропе. Але гэта толькі першая фаза — фармуляванне ідэалагічных маркёраў і палітычных задач. Потым культурныя і ідэалагічныя ўстаноўкі трэба трансфармаваць у палітычнае дзеянне. І тут не абысціся без палітыкаў — людзей, якія будуць не толькі думаць але і дзеіць. У беларускім руху людзі, што маглі "зрабіць" дзяржаву, з’явіліся толькі ў 1920-х гадах, калі палітычная кан’юнктура цалкам змянілася. Я маю на ўвазе нацыянал-бальшавікоў, якія праводзілі ў жыццё беларусізацыю. Нарэшце беларуская мова ўпершыню развівалася як самадастатковая. Аднак свята было нядоўгім. Масква згарнула беларусізацыю, дашчэнту знішчыўшы ўсю нацыянальную эліту. Перад навукоўцамі паставілі задачу максімальна наблізіць беларускую мову да расійскай.

На тыя ж граблі праз 100 год

— У сваіх манаграфіях вы даследавалі не толькі зараджэнне нацыянальнага руху, аднак і сучасныя працэсы. У нас даволі пашырана меркаванне, што Беларусь не заслужыла “ўпаўшую з неба” незалежнасць, і па распадзе СССР беларускае грамадства не было да яе гатова. Як вы да гэтага ставіцеся?

— Калі ўзяць Украіну з яе “Рухам” ці краіны Балтыі з іх народнымі рэвалюцыямі, абвяшчэнне незалежнасці Беларусі не было вынікам ціску “знізу”. Дэкларацыю незалежнасці ў 1991-м з перапуду прымаў беларускі савецкі Вярхоўны савет. Гэта быў рух на найвышэйшым палітычным узроўні, а не вынік народнай палемікі. Беларускаму Народнаму Фронту, які імкнуўся паўторна сфармуляваць беларускую ідэнтычнасць, надаўшы новай дзяржаве нацыянальны характар, ўдалося аб’яднаць вакол сябе толькі невялікаю частку нацыянальна-свядомай інтэлігенцыі. Для асноўнай жа масы беларусаў лозунгі БНФ былі чужымі і незразумелымі, бо нацыянальная ідэя яшчэ не саспела, а працэс фармавання нацыі не скончыўся.

— Таму і праваліліся дэмакратычныя рэформы ды распачатая на пачатку 1990-х беларусізацыя?

— Абвяшчэнне беларускай мовы адзінай дзяржаўнай і прыняцце 10-гадовай праграмы беларусізацыі было добрай спробай. Тое самае зрабілі ва Ўкраіне, Латвіі, Літве, дзе падобнае рашэнне спачатку таксама выклікала шмат незадаволенасці. Аднак у адрозненне ад украінскай ці літоўскай мовы, выкарыстанне беларускай заўжды абмяжоўвалася, яна мела самы нізкі сацыяльны статус. Ад пакалення да пакалення беларусам казалі, што іх мова слабаразвітая, непрыгожая, нібыта гэта вясковы дыялект. Аднак БНФ зноў, як і адраджэнцы “нашаніўскай” пары, зрабілі сімвалам дзяржаўнасці менавіта мову, на якой большасць беларусаў не магла свабодна размаўляць і пісаць. І ў гэтым, пераканана, была іх найвялікшая памылка. Заміж таго, каб накіраваць энэргію на заваяванне палітычнай улады, пабудову дэмакратычных інстытутаў, яны прыклалі ўсе сілы на беларусізацыю і не атрымалі разумення ў грамадства.

Праблема палягала яшчэ ў тым, што за выняткам 1920-х беларуская мова ніколі не выкарыстоўвалася як механізм для змены, рэформаў грамадства...

Дзяржаўнасць перадусім

— Адмыслоўцы сцвярджаюць, што працэс фармавання беларускай нацыі дагэтуль не скончаны. Цягам апошніх гадоў дзесяці ўлады спрабуюць выпрацаваць дзяржаўную ідэалогію. Пісаліся падручнікі, ва ўніверсітэтах уводзіліся курсы, але гэтыя спробы нічым не скончыліся. Магчыма таму, што, па-першае, ідэалогія будуецца на грунце савецкай, а не нацыянальнай спадчыны, а, па-другое, без мовы?

— Нават калі Лукашэнка і К не вераць у адраджэнне мовы, яны маглі б рабіць упор на шматвяковую гісторыю. Але заміж гэтага з нафталіну выцягваюцца савецкія рэчы, многія з якіх нават у Расіі ўжо не разглядаюць ўсур’ёз. Для мяне таксама відавочна імкненне пабудаваць беларускую нацыю вакол асобы прэзідэнта, роля якога надзвычайная. Аднак з гісторыі добра вядома, што нацыі на чале з такімі харызматычнымі лідэрамі маюць праблемныя стасункі з астатнімі. Гэта даволі небяспечная гульня.

— І ўсё ж, ці магчыма пабудова нацыянальнай ідэнтыфікацыі і існаванне беларускай дзяржавы ў перспектыве без беларускай мовы?

— Мова — прадмет захаплення інтэлектуалаў, якія заўжды робяць стаўку на культуру. Не кажу, што гэта кепска, але часам трэба рабіць больш прагматычныя крокі. Думаю, мова можа стаць для беларусаў экстрамаркёрам ідэнтычнасці, як у Ірландыі, якая доўгі час была брытанскай калоніяй. Атрымаўшы незалежнасць у 1919 годзе, ірландцы ўвялі вывучэнне гэльскай мовы ў школах. Яе веданне абавязковае, але пераважная большасць ірландцаў карыстаецца ангельскай. Пры гэтым яны маюць вельмі моцнае нацыянальнае пачуццё.
Праўда, параўнанне Ірландыі і Беларусі не зусім карэктнае, бо ў ірландцаў нацыянальным сімвалам заўжды была супольная рэлігія — каталіцтва, якая адрознівалася ад рэлігіі каланізатара. Беларусь заўжды была шматканфесійнай, а пра праваслаўную царкву мы ўжо згадвалі. Да таго ж рэлігія больш не адыгрывае такой важнай ролі, як 100 гадоў назад.
Таму, на маю думку, сёння галоўным ідэнтыфікацыйным маркёрам для беларусаў ёсць дзяржаўнасць, якая дазваляе выбудоўваць незалежныя адносіны з навакольным светам і фармаваць палітыку ва ўласных інтарэсах. Абапіраючыся на нацыянальную памяць і гісторыю, можна развіваць самасвядомасць нацыі. І толькі тады, калі дзяржаўнасці нічога не пагражае, варта спрабаваць прасоўваць мову.

Прыйдзецца выбіраць

— Наколькі магчымы сцэнар, паводле якога Беларусь страціць незалежнасць і ўвойдзе ў склад Расіі?

— Адказаць на гэта пытанне вельмі цяжка, бо шмат у чым яно залежыць ад структуры палітычнай улады ў Беларусі. Энэргетычныя войны і іншыя канфлікты з Расіяй спрыяюць таму, што Аляксандр Лукашэнка, які ад пачатку выглядаў вельмі прарасійскім палітыкам, паступова пачаў шукаць месца Беларусі паміж Расіяй і астатнім светам, стаў паварочвацца ў бок да нацыянальнага. Аднак мне не зразумела, якія палітычныя сілы стаяць за вашым прэзідэнтам, колькі там прарасійскіх гульцоў.

Разам з тым, мне падаецца, што беларусы больш схільныя да раўнаважнага прыбалтыйскага ўкладу грамадства, чым да расійскага, дзе пануе велізарная розніца паміж багатымі і беднымі і які іх адпуджвае.

Аднак, даследуючы сітуацыю ў былых савецкіх рэспубліках з гледзішча тэорыі рацыянальнага выбару, мяне здзівіла наступная рэч. Каб пазбавіцца наўпроставай залежнасці ад Расіі ды стаць на еўрапейскія рэйкі, краіны Балтыі яшчэ ў 1990-х ажыццявілі структурныя рэформы сваіх эканомік. Натуральна, яны суправаджаліся пэўнымі выпрабаваннямі для насельніцтва, але людзі гатовы былі сплаціць гэтую цану, бо верылі ў свае сілы, бачылі святло ў канцы тунэлю. Беларусы хочуць захаваць дзяржаўнасць, аднак замест упэўненасці ў сваіх сілах я бачу адно боязь калапсу, які можа наступіць у выніку пераменаў, рэформаў.

Беларусы мусяць зразумець, што рана ці позна ім прыйдзецца выбіраць паміж падтрымкай і кантролем з боку Вялікага Брата ды незалежнасцю.

----------------------------------------------------------------------
Барбара Торнквіст-Плева (Törnquist-Plewa)
нарадзілася ў 1960 г. у Польшчы. З 1981-га — у Швецыі. Доктар славістыкі, прафесар кафедры мовы і літаратуры, дырэктар Цэнтра еўрапейскіх даследаванняў універсітэта Лунда (Швецыя). Выкладае з 1987 года. Аўтар кніг Språk och identitet i Vitryssland. En studie i den vitryska nationalismens historia (”Мова і ідэнтыфікацыя ў Беларусі. Даследаванне гісторыі беларускага нацыяналізму” (1997, 2002), Vitryssland, Ukraina och Moldova - nationer på jakt efter egna identiteter (“Беларусь, Украіна і Малдова — нацыі ў пошуку нацыянальнай ідэнтычнасці”, 1999) і інш., а таксама шматлікіх артыкулаў, якія даследуюць працэсы нацыятварэння ва Ўсходняй і Цэнтральнай Еўропе.

Матэрыял падрыхтаваны ў межах журналісцкага даследавання, арганізаванага Мінскім Міжнародным адукацыйным цэнтрам ім. Ё. Рау пры падтрымцы офіса АБСЕ у Мінску.

Кастусь Лашкевіч, Tut.by