— Беларускi народ я, сапраўды, не люблю. Любiць амаль дзесяць мiльёнаў абсалютна незнаёмых табе людзей, пагадзiцеся, выглядае даволi бязглузда. I дзе мусяць праходзiць межы той любовi? Супадаць з дзяржаўнымi межамi Рэспублiкi Беларусь? З картамi акадэмiка Карскага? Няшмат я аддаў бы за такую любоў. Любiць гэтых людзей за тое, што яны гавораць той жа моваю, што i ты сам? Дык не гавораць жа. Шукаць нагоду для любовi на агульных могiлках, то бок у гiсторыi, значыць зневажаць смерць.

 

Шукаць такую нагоду на прыватных гародах, то бок у сучаснасцi, значыць зневажаць час.

Магу толькi паўтарыць услед за вялiкiм Свiфтам: я не люблю нацыi i ўсе чалавечыя супольнасцi, я люблю асобных людзей, вельмi нешматлiкiх. I лiчу гэта самым чалавечным поглядам на чалавецтва. Я кахаю жонку, я люблю дачку, бацькоў, брата i некалькiх сяброў, я шаную некаторых знаёмых i паважаю сваiх чытачоў — а далей, за iмi, стаiць натоўп, чужы i абыякавы. I баранi мяне божа наблiжацца, я i адсюль няблага яго бачу.

 

Да таго ж я займаюся лiтаратурай — мастацтвам, якое раз'ядноўвае людзей, дапамагаючы кожнаму з iх паасобку адчуць сябе незалежным, аўтаномным, самадастатковым, унiкальным стварэннем. Любоў да народа i любоў да мастацтва — гэта наогул узаемавыключальныя рэчы. Сапраўднае мастацтва заўжды iнтымнае, а цi можа быць iнтымным патрыятызм?

 

 

— Беларусь у мяне свая. Гэта мая краiна, якой я нiколi не выракаўся. Нейкай агульнай Беларусi, на мой погляд, не iснуе. Часам я шкадую пра гэта. А вось дзяржава, якая называецца "Рэспублiкай Беларусь", не ёсць на самой справе беларускай — гэта хутчэй нейкае антыбеларускае ўтварэнне, якое робiць усё, каб яе грамадзяне i надалей мелi ў свеце статус напаўмiфiчных iстотаў, грамадзянаў Вялiкай Недарэчнасцi. Аднак iншай дзяржавы беларусы пакуль не заслугоўваюць.

 

Калi ж казаць пра перспектыўнасць расейскай або нямецкай лiтаратуры, то я не хачу спрабаваць там шчасця, бо не адчуваю iхныя мовы сваiмi. А пiсьменнiку патрэбная мова, i пажадана свая ўласная. Калi б беларускай мовы не iснавала, яе варта было б прыдумаць. А яшчэ падзялюся адным досыць асабiстым перажываннем. Апынуўшыся на востраве ў Паўночным моры, або ў прыпозненым аўтобусе, што праязджае паўз Таскану, або ў амаль безыменным аўстрыйскiм гарадку, мне падабаецца ўсведамляць, што я тут — чалавек, якi звалiўся з Месяца, ураджэнец няiснай краiны, носьбiт няiснай мовы, адзiн з брэменскiх музыкаў, пры поглядзе на якога ў вачах тубыльцаў загараюцца дзiўныя трывожныя агеньчыкi.

 

 

— Я адчуваю сябе беларускiм пiсьменнiкам, якi жыве ў Нямеччыне. Лiтаратар, якi жыве i працуе па-за межамi радзiмы, — распаўсюджаная ўва ўсiм свеце з'ява. I толькi ў Беларусi такiх людзей усё яшчэ лiчаць або здраднiкамi, або вар'ятамi.

 

Па праўдзе, я адчуваў сябе цалкам чужародным целам на радзiме, адчуваю сябе чужым i тут. Аднак адчужанасць — натуральны стан для лiтаратара. Яна дадае вачам вастрынi, мове — адслоненасцi, думкам — свабоды i злосцi. Адчужанасць трэба цанiць, за яе трэба змагацца. Я б нiзавошта не прамяняў сваёй адчужанасцi на любую свойскасць, у любой краiне. Праблема ў тым, што за мяжой нiкога не хвалюе, адчуваеш ты сябе там чужым або сваiм — ты там наогул нiкога асаблiва не хвалюеш, а дома сваiм цябе лiчыць кожны, хочаш ты гэтага цi не.

 

— Хацелi б назаўжды застацца ў Нямеччыне?

 

— Мая мара — кожны год жыць на новым месцы, у новым горадзе, новай краiне. I штогоду хаця б на месяц наведваць Мiнск, прапiваючы там свае жабрацкiя ганарары. Вакзальныя чабурэкi, шэрае неба, ветэраны НКВД, якiя нiяк не памруць, гэтыя непрыстойна шырокiя вулiцы, гэтыя песенькi ў маршрутках, гэты калгасны шык, гэтае страшнае сваёй дабрадушнасцю прынiжэнне сабе падобных, гэты непахiсны PARADAK ва ўсiм… Няхай карабель яшчэ трохi паносiць сваiх пацукоў.

 

Дарэчы, пашпарт у мяне эрбэшны. Але што такое пашпарт? Кнiжачка, напiсаная адным фанабэрыстым графаманам, якi прымушае набываць яе ўсiх сваiх суайчыннiкаў.

 

 

— Зразумела, што датычыцца ўмоваў для працы, то ў Нямеччыне яны лепшыя. Гэта дазваляе засяродзiцца на сваiх тэкстах, не адцягваючыся на далёкiя ад мастацтва рэчы. Тут хапае той блаславёнай адчужанасцi, пра якую я ўжо казаў. Тут значна лепш вiдаць, як развiваецца сусветная лiтаратура. Тут шырэйшы кантэкст. Адсюль, з адлегласцi, радзiма бачыцца выразней. Адсюль дзяржава выглядае не як агромнiсты, злавесны, непраходны шкляны каўпак, напнуты проста на аблокi, а як стракаты капялюшык на галаве ў старога блазна. З iншага боку, для аўтара на стыпендыi заўжды iснуе небяспека стаць яе ахвярай — апынуўшыся ў такiх амаль iдэальных умовах, можна змарнаваць процьму часу. Бо прытупляецца, а то i зусiм знiкае боль, i мастацтву няма больш адкуль узяцца. Зрэшты, тут многае залежыць ад працавiтасцi.

 

Што да актуальнасцi, гэта сумнеўны тэрмiн у дачыненнi да лiтаратуры. Актуальнай, сугучнай часу павiнна быць журналiстыка: рука на пульсе, гарачыя кропкi i гэтак далей. Лiтаратуру цiкавяць феномены чалавечага iснавання, тое, што нязменна i вечна: смерць, любоў, жыццё, свабода, улада, сэкс, прагнасць, лёс, роспач, зайздрасць… З сучаснасцi добрая лiтаратура бярэ адно дэкарацыi. Цi магчыма, жывучы за мяжой, заставацца добрым дэкаратарам? А чаму б i не? Успамiны нiкуды не знiкаюць, калекцыя штогоду папаўняецца.

 

 

— Вобраз Беларусi — занадта складанае пытанне, i частковы адказ на яго атрымаюць чытачы майго новага раману "Сарока на шыбенiцы". Што да айчыннай лiтаратуры — у некаторых галiнах яна безнадзейна адстае. Напрыклад, у галiне лiтаратурнай крытыкi. Фактычна, у Беларусi цiкава пiшуць пра лiтаратуру толькi маладыя, тыя, каму яшчэ няма трыццацi. Старэйшыя абсалютна адарваныя ад свету. Замест таго, каб павучыцца ў тых жа амерыканскiх, нямецкiх, ангельскiх, французскiх калегаў, даведацца, чым жыве сусветная лiтаратура i як цяпер пiшацца крытыка, яны чытаюць у кепскiх перакладах якога-небудзь Хабермаса, якi, уласна, да лiтаратуры нiякага дачынення не мае, i дужа гэтым ганарацца. Хаця чытаць — ЧЫТАЦЬ! — так i не навучылiся. Гэтыя крытыкi любяць параўноўваць сябе з патолагаанатамамi — але ж iхны iнструментарый настолькi састарэў, што пасля ўмяшальнiцтва такiх адмыслоўцаў маем замест цудоўнай завершанасцi нябожчыкаў знявечаныя няўмелымi рукамi трупы.

 

А яшчэ Беларусь — унiкальная краiна, дзе дзяржава падтрымлiвае графаманаў. Сузiранне гэтага працэсу часам выклiкае сапраўднае захапленне: рыпiць, пыхкае агромнiстая машына па вытворчасцi лiтаратурнай мярцвечыны, мёртвыя аўтары аб"ядноўваюцца ў мёртвыя саюзы i пiшуць мёртвыя кнiгi, якiя выдаюцца мёртвымi выдавецтвамi. Мёртвыя крытыкi пiшуць пра гэтыя кнiжкi мёртвыя артыкулы ў мёртвыя часопiсы, i мёртвы чытач купляе iх на загад мёртвага чыноўнiка. I дзяржава фiнансуе гэта!

 

 

— Гэта нi ў якiм выпадку не парады, а проста разважаннi ўголас: аўтарам трэба перастаць рупiцца пра краiну i грамадскiя праблемы, пачаць думаць пра чалавека, пра прыватнае — ды хаця б пра сябе самiх. Замест Купалы i Коласа прыглядзецца да сваiх цёмных душонак. Зазiрнуць па той бок сябе — калi чалавек не пусты, ён знойдзе там шмат цiкавага;

 

варта было б спынiць гэтыя лiтаратурныя спекуляцыi на намi ж створаных гiстарычных мiфах, якi паўсюль выклiкаюць недаўменне або рогат;

 

час зразумець нарэшце, што беларуская лiтаратурная традыцыя — гэта тое, чаго нам трэба саромецца i што неабходна старанна хаваць ад дзяцей, пакiнуўшы пару-тройку сапраўдных iмёнаў. У беларусаў нейкi комплекс — iм усё здаецца, што калi ў гiсторыi iхняй лiтаратуры няма "сусветнапрызнаных генiяў", гэта ганебна. Хаця зусiм ня кожная з нацыянальных лiтаратураў можа пахвалiцца наяўнасцю такога "генiя";

 

неабходна вывучаць ва ўнiверсiтэтах шэдэўры сусветнай лiтаратуры менавiта як шэдэўры, а не як "замежную лiтаратуру 20 ст.";

 

трэба вучыць замежныя мовы;

 

трэба пазбавiцца ўспрымання замежнай лiтаратуры як чужой. Наогул, забыцца на гэтае слова — "чужы" — у дачыненнi да лiтаратуры;

 

трэба пазбавiцца гэтай дурной упэўненасцi, што расейская лiтаратура — самая блiзкая нам i самая магутная, перастаць мераць усё дастаеўскiмi, пялевiнымi i генiсамi;

 

i нарэшце, неабходна больш вандраваць па свеце.

 

Хаця, вядома ж, калi таленту няма, i гэта нiкому не дапаможа…

 

 

— Не ведаю, як наконт еўрапейскага ўзроўню, але мы маем лiтаратараў, ня горшых за замежных. Алесь Разанаў, Адам Глобус, Андрэй Хадановiч, Алесь Аркуш, Iгар Бабкоў, Юры Станкевiч, Сяргей Балахонаў, Марыйка Мартысевiч, некаторыя мае сябры i былыя паплечнiкi па сумнавядомым Бумбамлiце… Як i я, яны Еўропе пакуль амаль не вядомыя, але вядомасць — праблема са сфэры маркетынгу, а не лiтаратуры.

 

 

— Не, што вы, палiтыкi там няма. Ненавiджу палiтыку i палiтыкаў, усiх гэтых вусаценькiх фюрэрчыкаў з абодвух бакоў барыкадаў, усiх тых, хто раптам уявiў сабе, што мае права распараджацца жыццём iншых, што ведае правiльны шлях. Здавалася б, яны розныя, але сапраўднага пiсьменнiка мараць павесiць i адны, i другiя. Увогуле, палiтыка — гэта занадта дробна i нецiкава, каб патрапiць у лiтаратурны твор.

 

Дзеянне ў рамане "Сарока на шыбенiцы" адбываецца ў краiне, падобнай да Беларусi. Тое, што наiўны чытач можа прыняць у гэтай кнiзе за палiтыку, ёсць усяго толькi парачкай дэкарацый да галоўнай гiсторыi, гiсторыi аднаго зусiм звычайнага цела, жаночага цела, стомленага цела…

 

 

— Я пiшу для сябе i вельмi рады, калi тое, што я пiшу, патрэбна яшчэ камусьцi. Не думаю, што мне ёсць чым ганарыцца, але ж адна акалiчнасць прымушае паважаць сябе: я нiколi не напiсаў нi радка з аглядкай на нейкую кан'юнктуру, нiколi не пiсаў таго, чаго ад мяне чакалi, нiводнага разу ў жыццi не ўзяў удзел у якiм-кольвечы конкурсе, нiколi не прасiў нiводнага журналiста ўзяць у мяне iнтэрв'ю, нiводнага разу не ўгаворваў рэдактараў i выдаўцоў мяне надрукаваць. Заўжды рабiў у лiтаратуры толькi тое, што падабаецца. Я жыву на сваёй выспе i па меры сiлаў абараняю яе незалежнасць ад таго бязмежнага, бруднага, зацягнутага хмарамi кантынента, якi завецца лiтаратурным працэсам, цi як там яны яго называюць на сваiм жаргоне. Мэта ў мяне адна — пiсаць добрыя тэксты, расстаўляючы ў iх словы так, каб гэта было цiкава чытаць.

 

Адзiным стымулам для творчасцi ёсць сама творчасць, тое балючае, хваравiтае задавальненне, якое яна прыносiць. Таму мiзэрныя наклады i абмежаваная аўдыторыя хвалююць мяне мала. Мая найважнейшая аўдыторыя — гэта мае персанальныя дэманы, i мне сярод iх утульна.

 

 

— Пракармiцца з лiтаратуры цяжка ў любой краiне. На Захадзе жыць выключна на лiтаратурныя заробкi могуць дазволiць сабе адно знакамiтасцi, прычым ужо ў сталым веку. Астатнiя працуюць у рэкламе, вядуць калонкi ў газетах, тэлеперадачы, выкладаюць ва ўнiверсiтэтах i каледжах… Выжыць iм дапамагаюць тыя ж лiтаратурныя стыпендыi i прэмii, якiх на Захадзе безлiч. Да таго ж ганарары за выступы i публiкацыi тут не параўнаць з беларускiмi.

 

 

— "Постмадэрнiст", "наватар", "традыцыяналiст", "смерць аўтара" — гэта ўсё бессэнсоўныя словы, прыдуманыя няздарнымi людзьмi, каб апраўдаць сваё бяссiлле перад мастацтвам. Лiтаратура — такая рызыкоўная, небяспечная гульня, дзе не можа быць нiчыiх: тут немагчыма быць сярэднiм. Таму азначэння "пiсьменнiк" мне цалкам хапае. Я не звязаны нiякiмi фарматамi, вучуся ў класiкаў (Кафка, Джойс, Набокаў), прачытваю па некалькi кнiг у тыдзень, умею адрознiць добрую лiтаратуру ад храновай i пiшу так, як мне падказваюць iнтуiцыя i натхненне.

 

 

— Калi пачынаюцца падобныя гаворкi, я заўжды раю ўсiм прыгадаць, што было дваццаць гадоў таму. Беларускамоўных у Мiнску (не беручы пад увагу так званую творчую iнтэлiгенцыю) можна было пералiчыць па пальцах. Мова выклiкала ў людзей непрыязь, агрэсiю, неразуменне. З таго часу беларускамоўная прастора так пашырылася, што цяпер сапраўды можна казаць хутчэй пра поспех, чым пра хiсткасць. Чаго варты адзiн толькi беларускамоўны сегмент лайвджорналу!

 

Беларускамоўных, або хаця б рэальна дзвюхмоўных стала столькi, што я асабiста не ведаю з iх i аднаго працэнту. Як для бедненькай памiраючай мовачкi-дзюймовачкi, дык маем нейкi папросту каласальны прырост носьбiтаў. Што самае важнае: беларускамоўныя сталi часта сварыцца памiж сабой, i не заўсёды гэта адбываецца з-за мяккага знаку — чым не паказальнiк здаровага развiцця мовы. Клану, як мне здаецца, ужо не iснуе, i гэта мяне таксама цешыць. I няхай колькасна беларускамоўныя i тыя, хто думае, што размаўляе расейскай, пакуль несупастаўляльныя — мова iснуе i мае свой кавалак прасторы, якi яна нiкому аддаваць не збiраецца.

 

Скажам тут дзякуй дзяржаве: яна вынiшчае мову як можа i тым спараджае ў людзях, асаблiва маладых, здаровы пратэст. А магла б паспрыяць, зрабiць беларускую сваёй, адзiнай дзяржаўнай — глядзiш, трохi прасцей было б далей рабiць свае цёмныя справы.

 

 

— Я гэтага не ведаю, бо не прарок i прарокаў не люблю. Давайце адкапаем якога-небудзь Максiма Танка i спытаем.

 

 

— Паставiў бы вялiкую коску. Добры, прыгожы знак.