Дарафея Фіёніка з Бельска-Падляшскага на Беларусі ведаюць добра. Асабліва на Палессі, дзе герой нашай сённяшняй сустрэчы не толькі прэзентуе свае дасягненні ў галіне культуры, але і робіць супольныя праекты: фестывальныя, літаратурныя, навуковыя. Цяжка пералічыць усе народныя калектывы з-пад Кобрына, Маларыты, Пінска, Століна, якія рэгулярна прыязджаюць на святы, што ладзяцца аб’яднаннем “Музей малой бацькаўшчыны ў Студзіводах”, стваральнікам і кіраўніком якога з’яўляецца Фіёнік. Напярэдадні прэзентацыі кніжнай серыі “Гісторыя і культура падляшскіх беларусаў” у сталічнай Нацыянальнай бібліятэцы журналісты “К” пагутарылі з госцем з Польшчы.
— Адчуванне блізкасці сваёй культуры пачынаецца з роднага дома. Гэта перадусім заслуга бацькоў, але таксама і збегу розных іншых фактараў. Для мяне важным момантам было атрыманне ў спадчыну маёнтка дзядзькі Якуба Кандрацюка — старога дома пачатку ХХ стагоддзя. Тады мне, навучэнцу сельскагаспадарчага тэхнікума, было ўсяго 18 гадоў. Калі пераступіў парог гэтай хаты, сказаў сабе: тут будзе музей. Вось так і заснаваў сённяшні Музей малой бацькаўшчыны ў Студзіводах.
Важны чыннік у любові да роднага — сям’я. Калі маеш другую палавінку, якая падзяляе твае погляды, працуе ў гэтым кірунку, тады з сям’ёю можна ствараць вялікія рэчы. Сям’я — гэта аснова. І калі маеш адзінства ў сям’і — маеш камфорт. А яшчэ любоў да сваёй культуры даецца ад зямлі. Не абстрактнай, а абсалютна рэальнай. Мне праца на пяці гектарах дае сілу і магчымасць упарадкавання часу. Я і цяпер думаю, як па прыездзе ў Бельск зрабіць святочныя абыходы жыта, пасеянага ўвосень. Уся гаспадарка скіраваная на патрэбы музея, бо ўсе тыя абрады адбываюцца на нашай зямлі.
— Беларуская мова на Падляшшы — наколькі яна цяпер распаўсюджаная? Ці запатрабаваная яна моладдзю?
— У моўнай сферы варта падзяляць афіцыйнае і побытавае ўжыванне роднага слова. Калі казаць наконт першага, то каля 3500 дзяцей і моладзі вывучае беларускую мову. Па перапісе 40 тысяч чалавек на Падляшшы з’яўляюцца этнічнымі беларусамі. Рэальна іх каля 100 тысяч. З другога боку, вельмі мала дзяцей гаворыць з бацькамі на беларускай мове ці на мясцовай беларускай гаворцы. Цяпер больш у гарадах гавораць па-беларуску, чым на вёсцы.
Я магу меркаваць і па сваіх траіх дзецях. У школьных класах яны фактычна адзіныя дзвюхмоўныя вучні. Тут выяўляецца не толькі праблема асіміляцыі, але і змяшаных шлюбаў. Яшчэ адно пытанне палягае ў дэмаграфіі менавіта беларускіх вёсак, у адрозненне ад этнічна польскіх на захад ад Беластока, дзе сем’і традыцыйна большыя.
— Чым выкліканая такая разбежка ў лічбах адносна вызнання сябе беларусамі?
— Лічба ў 100 тысяч беларусаў не абстрактная. Я мяркую так па падліках праваслаўных вернікаў, якіх на Падляшшы каля 140 тысяч чалавек. Сёння многія з іх выкарыстоўваюць у побыце выключна польскую мову, але іх продкі размаўлялі на мясцовай беларускай гаворцы. Маю спадзяванне, што дзеці сённяшніх беларусаў, запісаных у перапісе палякамі, вернуцца да тоеснасці сваіх продкаў. Такіх прыкладаў вельмі шмат. І я — адзін з іх. Выхаваны ў 1970-х у горадзе, з праваслаўнымі сябрамі размаўляў па-польску. Гэта было першае польскамоўнае пакаленне. Але ў 14 — 15 гадоў мы перайшлі на падляшскую гаворку, пачалі спазнаваць літаратурную беларускую мову. І гэта прытым, што я хадзіў у звычайную пачатковую польскамоўную школу. Можна сказаць, праявілася генетычная памяць.
— А праз культуру такі зварот да роднай мовы можа адбыцца? Пры вашым аб’яднанні дзейнічае студыя фальклору “Жэмэрва”, у якую ўваходзіць мясцовая моладзь. Ці змяняюцца яе погляды пасля далучэння да беларускіх традыцый?
— Гэта вялікая выхаваўчая праца. Ужо больш за паўсотні чалавек прайшлі праз “Жэмэрву”. Яны не толькі пачалі размаўляць на мясцовай гаворцы, але і ўсвядомілі сябе беларусамі, у тым ліку праз экспедыцыйныя і канцэртныя выезды на беларускае Палессе.
— Ну, а як з фінансавай падтрымкай праектаў нацыянальных меншасцяў у Польшчы?
— Безумоўна, маюцца пэўныя складанасці — сёлета некалькі нашых праектаў не атрымалі падтрымку. Наогул, у Польшчы дзейнічаюць розныя ўзроўні фінансавання ініцыятыў нацыянальных меншасцей і беларускай культуры. Пры Міністэрстве ўнутраных спраў і адміністрацыі дзейнічае дэпартамент веравызнанняў і нацыянальных меншасцяў, куды мы і звяртаемся са сваімі праектамі.
Яшчэ адна крыніца — самаўрады гмін, паветаў, гарадоў, якія маюць сродкі на разнастайныя культурныя і сацыяльныя праекты. Безумоўна, аказвае фінансавую дапамогу праектам і Міністэрства культуры. Іншая справа, што да яго звяртаецца вельмі шмат арганізацый, а фінансаванне абмежаванае. Маюцца і разнастайныя фонды. Таму без падтрымкі нашай выдавецкай, фестывальнай дзейнасці не застаемся.
— А што трэба зрабіць у Польшчы, каб, скажам, арганізаваць прыватны фестываль? Куды трэба звярнуцца, каб знайсці фінансаванне, дазвол на правядзенне? Якая працэдура?
— Усё пачынаецца з ідэі. Калі яна рэальная, то ажыццяўляецца альбо за ўласныя сродкі, альбо праз дапамогу фундатараў. Колькі гадоў таму праводзіў невялікі фестываль з удзелам гурта з пінскай вёскі Сташаны. Яны начавалі ў мяне дома, тамсама і харчаваліся. І пры гэтым свята атрымалася вельмі душэўным і цікавым.
А ў 2004 годзе мы зыніцыявалі падляшска-палескі фестываль “Там па маёвай росі”. Першапачаткова — у рамках тэматычнага веснавога фальклору. З кожным годам ён пашыраўся як на астатнія віды вуснай народнай творчасці, так і на іншыя формы рэпрэзентацыі культуры. Тут без фінансавай падтрымкі збоку не абышлося. Тое ж можна сказаць пра “Кірмаш Святога Мікалая”, які трансфармаваўся ў “Пролаг. Дні славянскага пісьменства”, што сёлета прайшлі на працягу дзесяці дзён і поўнамаштабна прадстаўлялі беларускую культуру. Для мяне яны сталі вялікім арганізацыйным выклікам, бо ніколі дагэтуль у Бельску не было, да прыкладу, выступленняў у фармаце фольк-рок-оперы ці дэманстрацыі модных сукенак сучасных беларускіх дызайнераў.
Гэтыя фестывалі выраслі не з ідэі чыноўнікаў, а людзей, якім важна, каб тое было. Пры гэтым не сцвярджаецца, што ўсе гэтыя фестывалі будуць вечныя або будуць мець нейкую пэўную форму. Скажам, пасля дзясятага фестывалю “Там па маёвай росі” вырашылі сысці са сцэны і вярнуцца да першаснай формы — аўтэнтычнага абыходу палеткаў. Тое можа некалі адбыцца і з “Пролагам”.
— А дазвол на правядзенне патрэбны?
— Ёсць пэўныя працэдуры. Калі мы праводзім двухдзённы канцэрт на пляцоўцы каля ратушы, то, вядома, мы павінны запытацца дазвол ва ўласніка — гарадской адміністрацыі. Гэта працэдура хутчэй фармальная. Галоўнае, каб цябе не апярэдзілі і не запланавалі нейкае іншае мерапрыемства на той самы час. Таму звычайна абмяркоўваем выкарыстанне гарадскіх пляцовак з бургамістрам, Яраславам Бароўскім, вельмі адкрытым для беларускіх культурных ініцыятыў. Я не мушу прадстаўляць сцэнарый да гарадскіх уладаў. Я маю абавязак толькі перад сабой, каб напісаць якасны план выступлення. Хаця на фальклорных фестывалях бывае і імправізацыя.
— А па тэрмінах?
— Калі робіш масавае мерапрыемства, за месяц трэба папярэдзіць паліцыю, пажарную службу. Трэба паведаміць, колькі людзей чакаем, ці плануецца продаж алкаголю. І калі мусяць быць больш за 300 чалавек, наймаецца ахова.
— Наколькі праяўляецца цікавасць да беларускай культуры Падляшша ў Польшчы?
— Інтарэс адчуваецца. Але, найперш, да досыць спецыфічных з’яў традыцыйнай культуры. Не так даўно да мяне звярталіся з прапановай быць экспертам па падляшскіх шаптухах. Але гэта не мая сфера, таму вымушаны быў адмовіць. Нядаўна сустракаўся з дырэктарам беларускага музея ў Гайнаўцы Тамашом Ціханюком. Установа дзейнічае ўжо 30 гадоў. Дырэктар распавёў, што летась было як ніколі шмат турыстаў з розных куткоў Польшчы і замежжа. Турысты тыя ў сваю чаргу сведчаць, што раней ездзілі па егіптах, а цяпер жадаюць даведацца пра радзіму. Апошнім часам Белавежская пушча і яе ваколіцы сталі вельмі папулярным месцам — разам з прыродай турысты спазнаюць і мясцовыя традыцыі, культуру. Ведаю багата людзей, якія змянілі свае варшаўскія кватэры на сялянскія хаты непадалёк ад Бельска. Гэта нас толькі ўзбагачае, бо тая інтэлігенцыя, якая да нас пераязджае, дае добры прыклад, як ставіцца да старасвецкасці.
— У Беларусі вы бываеце даволі часта. Як вы ставіцеся да моўнай сітуацыі ў нашай краіне?
— Са свайго нядаўняга досведу скажу, што станоўча. Толькі трэба уздымаць дэмаграфію…
— У вёсцы?
— Не, у Клецку, скажам. Трэба, каб у гэтым горадзе ў кожнай сям’і было сама менш па дзесяцёра дзяцей. Гэта з досведу прэзентацыі там апошняй кнігі з серыі “Гісторыя і культура падляшскіх беларусаў”, прысвечаную святару Канстанціну Байко, якая выйшла ў нашым выдавецтве. У мясцовай краме, на вуліцы, на шынамантажы, дзе трэба было мяняць кола, — усе гавораць на чысцюткай беларускай мове. Вось як з Клецка, і не толькі з яго, упэўнены, пашырыць гэту тэндэнцыю на ўсю Беларусь?
Але праблема маецца не толькі з беларускай мовай. Вялікая патрэба, каб захаваць беларускае Палессе, паколькі ў культурным плане на рэгіён ад Брэста да Турава мае ўплыў паўднёвы сусед. Варта беларускай інтэлігенцыі зрабіць вялікі высілак у асветніцкім, адукацыйным плане. Трэба ўводзіць у школы і дамы культуры не толькі гурткі па фальклорных спевах, але і вывучаць мясцовую гаворку, даводзіць, што яна — частка беларускай моўнай плыні. Я гэта кажу з нашага вопыту.
— Ці ёсць пагроза, што ў Польшчы ў малых населеных пунктах — вёсках і мястэчках — агмені культуры знікнуць? Што адбываецца з сельскімі ўстановамі культуры?
— Беларускія культурныя арганізацыі Падляшша апярэджваюць у плане арганізаванай культуры сваіх польскіх калег. Быў здзіўлены, калі даведаўся, што ў горадзе Востраў Мазавецкі з 30 тысячамі насельніцтва пад Дом культуры адведзена невялікая зала, у якой цягам года практычна нічога не адбываецца, не дзейнічаюць пры ГДК і калектывы. Таму і зайздросцяць нам, бо ў Бельскім ДК дзейнічае пяць беларускіх і пяць польскіх калектываў, а таксама адзін украінскі. Культурнае жыццё віруе і ў беларускіх адукацыйных установах Падляшша. Розніца адчуваецца і ў вёсках. Няма такога, каб цягам года ў нашай вёсцы не адбылася якая-кольвечы культурная падзея.
Але ў Польшчы няма такой сістэмы кіравання культурай, як у Беларусі. У нашых паветах, аналагах беларускіх раёнаў, няма ўвогуле ні аддзелаў культуры, ні метадычных цэнтраў. Гэта не вельмі добра. Вопыт Беларусі сведчыць: калі прыходзіць у такую структуру актыўны таленавіты чалавек, як, скажам, мае знаёмыя Сяргей Выскварка з Любані ці Ларыса Быцко з Брэста, то справа пачынае імкліва рушыць наперад.
З іншага боку, у нас кожная гміна, кшталту беларускага сельсавета, толькі большая па памеры, мае свой гмінны цэнтр культуры. Яны сваю культурную палітыку рэалізуюць самастойна. Калі ўмеюць прыцягнуць звонку дасведчанага чалавека, тады там шмат адбываецца. Калі ж робяць культурныя акцыі самі і не маюць пры тым сродкаў — плён іх дзейнасці мізэрны. Мы актыўна супрацоўнічаем з гмінамі Мілейчыцы, Орля, Мельнік, Чыжы. З цэнтрамі культуры гэтых мястэчкаў мы маем цэлы цыкл розных мерапрыемстваў. У сваю чаргу яны прадстаўляюць апаратуру, начлег для калектываў, харчаванне.
— Музей таксама было лёгка стварыць? Маем на ўвазе бюракратычныя інстанцыі.
— Наш музей дзейнічае ў статусе аб’яднання. Гэта дазволіла пазбегнуць розных складанасцей са статутам, строгіх патрабаванняў, якія вылучаюцца да музеяў. Але адна справа заснаваць музей, другая — займацца ім. Заўсёды актуальнае пытанне пра ўтрыманне музея пад адкрытым небам. У нас зімой музейныя памяшканні не ацяпляюцца. Няма і штатных супрацоўнікаў — абыходзімся выключна дапамогай валанцёраў. Найбліжэйшыя супрацоўнікі жывуць у адным доме — жонка, дзеці, у суседнім — сястра з бацькамі. Але маем сваіх прадстаўнікоў у розных гарадах Польшчы і Беларусі, што нам вельмі дапамагае.
Па шчырасці, вялікага штодзённага натоўпу турыстаў у наш музей няма. Тыя, хто зацікавіцца нашай экспазіцыяй праз інтэрнэт-старонку, папярэдне дамаўляюцца. Іх цікавяць канкрэтныя рэчы: этнаграфія, фальклор, рэгіянальная гісторыя.
— Выдавецтва, што дзейнічае пры вашым аб’яднанні, вызначаецца выпускам літаратуры на пісьмовай падляшскай гаворцы.
— Гэта быў працэс вельмі скаладаны. З боку пэўных беларускіх арганізацый не адчувалася падтрымкі і разумення важнасці захавання мясцовай моўнай традыцыі. Спачатку намі быў выдадзены слоўнік падляшскай гаворкі з 20 тысячамі слоў. Цяпер выдаецца часопіс “Бельскі гасцінец” з матэрыяламі на мясцовым дыялекце, а таксама кнігі з серыі “Гісторыя і культура падляшскіх беларусаў”. Чым кіруемся ў выбары мовы і тыражу выдання? Усё залежыць ад тэмы. Кніга, прысвечаная бежанству перыяду Першай сусветнай вайны, якое закранула амаль усіх продкаў падляшскіх беларусаў, зацікавіла многіх жыхароў Польшчы і Беларусі. У выніку кніга тыражом у тысячу асобнікаў, выдадзеная на беларускай, польскай і падляшскай мовах, разышлася за некалькі месяцаў.
Для іншай, можа, і не менш знакавай кнігі тыраж у 200 асобнікаў будзе максімальным. Папулярнасць выдання залежыць і ад якаснага афармлення. Вёрстка і дызайн кнігі часам складаюць ці не палову выдаткаў на яе выхад у свет.
— А ці будуць у Польшчы чытаць кнігу пра Францыска Скарыну?
— Трэба ісці такім шляхам, каб паказаць Скарыну праз прызму падляшскай традыцыі кнігадрукавання. Калі ў кнізе будуць прадстаўленыя друкарскія цэнтры Заблудава, Супрасля, Бельска, Драгічына і асоба Скарыны — гэта будзе цікава нашаму чытачу.
У сустрэчы прынялі ўдзел Кастусь Антановіч, Пётра Васілеўскі, Дар’я Амяльковіч, Юрый Чарнякевіч, Яўген Рагін і Настасся Панкратава
Канстанцін Антановіч, “Культура”
