Ён піша па-беларуску і не толькі пра Беларусь, але ўжо амаль дваццаць год не быў на радзіме. Яго многа хто ведае, але мала хто бачыў. Наш сябр Міхась Пашкевіч сустрэўся з пісьменнікам Максам Шчуром у Празе, каб даведацца, чым жыве пераможца прэміі Гедройца і як ён ставіцца да сваёй узнагароды і літаратурных тусовак.
– Якое гэта адчуванне – прачнуцца ранкам амаль у сваёй краіне, але з завершаным гештальтам?
– Дасціпнае пытанне насамрэч. Мне таксама, дарэчы, учора прыйшла ў галаву гэтая ідэя з завершаным гештальтам. Як вы кніжку назавеце, так яна і паплыве. А што тычыцца адчування. Стомленасць чыста псіхалагічная. Таму што яшчэ за хвіліну да абвяшчэння першага месца я быў абсалютна ўпэўнены, што яго атрымае Акудовіч. Мне здавалася, што я і ў прызёры не траплю. А потым такі рэзкі перапад – калі раптоўна абвясцілі, што гэта ўсё-ткі я. То-бок я рыхтаваўся не да такога вялікага фурору, а да сціплых вынікаў. Быў прыемна здзіўлены. Але станоўчыя эмоцыі – яны ж таксама вычэрпваюць.
– Шмат віншавалі? Умоўныя былыя аднакласнікі, дазнаўшыся пра твой поспех, згадалі пра цябе?
– Такіх было нямала. Прычым і знаёмыя, і незнаёмыя. І ўсім трэба адказаць. Бо, па вялікім рахунку, дзеля гэтага ўсё і рабілася. Каб людзі, якія ёсць часткай майго асабістага свету, якія фармуюць гэты свет, каб яны ўсвядомілі, што дзякуючы ім у значнай ступені я як эмігрант магу захоўваць повязь не толькі з месцам, але і з часам. Досыць даўнім ужо часам. З Беларуссю і тымі рэчамі, якія з ёй звязаныя. Каб мне гэта было зусім абыякава – я б, напэўна, пісаў зусім на іншай мове.
Наогул было адчуванне, што раптоўна ўсё набыло нейкі сэнс. Праблемы, няўдачы, жыццёвыя няўвязкі – яны не тое што сышлі кудысьці на другі план, але, як кавалкі нейкага пазла, склалі нарэшце карціну. Гэтае пачуццё нечаканай цэласнасці я жадаю абсалютна кожнаму аднойчы ў жыцці перажыць. Хаця, калі ўсё гэта склалася, мне і самому стала дзіўна: няўжо ўсё гэта я?
– Той самы чалавек, вобраз якога пачалі ствараць медыя? Вандроўнік Макс Шчур, якога ніхто не ведае/не бачыць і якога нават у Празе, нават праз блізкае кола знаёмых цяжка вычапіць?
– Я думаю, не настолькі цяжка. Безумоўна, тое, што адбылося, можна назваць у нейкім сэнсе прарывам. Бо раней была нейкая незразумелая гумовая сцяна. А я хацеў даць людзям зразумець, што, нягледзячы на адлегласць і час, я на 90 адсоткаў у думках знаходжуся ў Беларусі. І для яе стараюся нешта рабіць. Але, напэўна, гэтага было недастаткова. Я думаю, што і на сённяшні дзень існуе вобраз мяне як такога ўпырхліка.
– Але ці чакаў ты, што гэтая вандроўка зацягнецца на амаль 20 год?
– Так, я думаю, што я чакаў. Паколькі мой ад’езд быў звязаны з палітычнай сітуацыяй – а я быў надзвычай вялікім песімістам наконт гэтага, – я думаў, што тое, што адбываецца ў нас, будзе надоўга. Людзі прыкладалі і значна большыя высілкі, чым я, просты «статыст», каб змяніць сітуацыю. Узгадваецца акурат верш Славаміра Адамовіча «Убей президента», які я нядаўна перакладаў на чэшскую мову: «чтобы молодость твоя не осталась в дерьме». Вось гэта прыкладна тая думка, што была ў мяне тады ў галаве. Але я не хацеў прымаць ніякіх рашэнняў насамрэч. Рашэнне прынялі за мяне, скажам, пэўныя людзі ў пэўных структурах. А я проста вельмі па-паразніцку, «дэфетыстычна» глядзеў на сітуацыю.
– А якім яшчэ быў Макс Шчур, які з’язджаў з Беларусі?
– Гэта быў недасведчаны малады чалавек і ідэаліст. Чалавек, які верыў у нейкі міф, які я, дарэчы, часткова рэканструюю і дэканструюю ў гэтай кнізе. Натуральна, на дваццаць год маладзейшы за мяне сёння. Але ў пэўным сэнсе лепшы. Менш расчараваны ва ўсім, апрача Беларусі.
– Але ў рэальным жыцці, у адрозненне ад свайго героя, ты не ствараеш уражання няўдачніка. У цябе маладая прыгожая жонка і нядаўна нарадзілася дзіцё. Ты інтэграваўся ў чэшскае грамадства. Ведаеш колькі моваў, працуеш перакладчыкам.
– Усё ж такі адсоткаў на 60–70 мой раман (ці, я б сказаў, «псеўдараман») – гэта фікцыя. Тое, што героя завуць Макс, тое, што там ёсць фотаздымкі, апісваюцца падарожжы па рэальных мясцінах, сустрэчы, якія нібыта адбыліся... Гэта ўсё выглядае праўдападобна, і ў гэтым і была мая мэта – стварыць правакацыйны, па сутнасці антылітаратурны тэкст на структурнай аснове амаль дзённіка. Пры гэтым не трэба блытаць мяне і майго героя. Я не ён. Часта пішу ад першай асобы, але ніколі мае героі не з’яўляюцца мной. Я імі бываю, калі пішу, але гэта не тое самае.
Але некаторыя гэта так наўпростава і ўспрынялі. І па шчырасці, я гэтаму рады, бо гэтак і хацеў. Правесці пэўную спробу рэканструяваць тып чалавека, якім я мог бы быць. Бо я і сапраўды шмат разоў мог скончыць так, як мой герой.
– Паэт, пісьменнік, перакладчык – якое з тваіх абліччаў галоўнае?
– Безумоўна, паэт.
– А што Шчур-перакладчык? Адны твае аўтапераклады на чэшскую чаго вартыя. Да таго ж ты іспаніст.
– Так, спрабаваў і на іспанскую сябе перакладаць, але чэшскай я валодаю крыху на іншым узроўні. Я так доўга тут жыву, што магу лічыць сябе білінгвам. І таму перакладаць з чэшскай на беларускую і наадварот для мяне ўжо нават і не пераклад. Гэта проста перапісаць тое ж самае іншай мовай.
– Не было спробы паўтарыць досвед Набокава і Кундэры і пачаць пісаць наўпрост на новай мове, у дадзеным выпадку па-чэшску, у абыход беларускай?
– Было такое. Я напісаў дзве кнігі прозы па-чэшску. І вось зараз акурат вырашаецца, ці ўдасца выдаць трэцюю. Вершаў па-чэшску я не спрабаваў пісаць ніколі. Хіба што нейкія жарцікі.
Але гэта абсалютна іншая іпастась, іншы лад мыслення. Мае тэксты, якія я перакладу з чэшскай на беларускую, мне здаецца, не прагучаць. Хаця калі ў свой час Марыйка Мартысевіч пераклала тэксцік «Нататкі з творчага дому», апублікаваны ў «АРХЭ», то гэта было ўдала. Аднак, па-мойму, у беларускіх рэаліях ён нікому нічога не сказаў. Але, што праўда, па-чэшску я больш пішу пра Беларусь, а па-беларуску – пра ўсё без абмежаванняў. Бо беларуская мова для мяне першая, і абсалютна нецікава абмяжоўвацца ў ёй толькі беларускімі тэмамі.
– Твой раман звышсучасны ў плане закранутых тэмаў і самае першае − гэта ўцекачы. І цяжка не заўважыць тваю крытыку стаўлення чэшскага грамадства да іх. Не пабаішся перакладаць на чэшскую?
– Ні ў якім разе. Тыя апавяданні, што я зараз рыхтую па-чэшску, яны яшчэ больш жорсткія. Наогул сумняваюся, што кагось цікавіць, як я ўпісаўся ў чэшскую культуру. Але ў мяне ёсць чэшскія сябры-літаратары, я сачу за тутэйшым літаратурным жыццём. Калі казаць пра «тусоўкі», то можна адзначыць, што, у адрозненне ад менскай, тут я ўпісаўся. З аднае сышоў, у другую вярнуўся. Стала супрацоўнічаю з групай чэшскіх сюррэалістаў і з іхнім часопісам «Аналагон». І мне з імі вельмі цікава, гэта людзі, якія займаюцца ўжо нават не мастацтвам (а мастацтвам я стараюся займацца па-беларуску), а шукаюць нешта трансцэндэнтнае. Для іх пісьмо – гэта нешта большае, чым проста літаратура.
– Апішы звычайны дзень Шчура-пісьменніка, перакладчыка і г.д. Прачнуўся, кава – і дысцыплінавана пішаш?
– Паводле настрою. Калі ёсць пільная праца − спачатку, вядома, так. Толькі апошнія гады так. Дагэтуль я гуляў у багемныя гульні. Мне найлепш пісалася ў кавярні. Гэта быў такі рытуал. Зараз рытуалы змяніліся, бо крышку змянілася й сямейнае становішча – нарадзілася дачка.
– Твая жонка чэшка? Як вы пазнаёміліся – скарыў яе сваёй чэшскамоўнай творчасцю?
– Яшчэ афіцыйна не жонка, але так, чэшка. Мы сустрэліся, калі разам вывучалі іспанамоўную літаратуру. Я рабіў даклад пра першы паэтычны зборнік Борхеса, пасля гэтага мы пазнаёміліся. Яна таксама займалася аргенцінскай літаратурай, у прыватнасці пісьменнікам Абелем Посэ, творы якога я магу ўсім парэкамендаваць.
– Яна раіць таксама нешта Шчуру-паэту і перакладчыку?
– Паэту – не. Але перакладчыку на чэшскую – абавязкова. Мы фактычна разам працуем над тым, як павінен выглядаць выніковы чэшскі варыянт. Але каб у працэсе самога пісьма – не. Я гэта ўсё раблю цішком. Каб ніхто не бачыў, не замінаў, не дапамагаў. Бо гэта абсалютна інтымная рэч – пісьмо. Таму яна ўжо з гэтым змірылася, што мне патрэбны нейкі час на творчасць.
– Якое яе стаўленне да Шчура-пісьменніка? Здзімае пылінкі ці наадварот: «Харош пісаць, ідзі лепш працай канкрэтнай займіся!»
– Варыянт Б. Ніхто вакол мяне не ходзіць на дыбачках, ніхто не сцеражэ мой «творчы спакой». Я і не скарджуся, гэта ўсё абсалютна нармалёва. Яна ўспрымае мяне як звычайнага чалавека, які ўпаў ёй на галаву.
– А пасля перамогі як сустрэла дома?
– Святкавалі. Яны з дачкой нават трансляцыю глядзелі. Я дык не паспяваў. І калі прыйшоў, то без кепікаў не абышлося: «О, прыйшоў нарэшце лаўрэат дадому!» Але было агульнае адчуванне змоўніцкай радасці. Гэта ў прынцыпе наша супольная перамога, у якую з нас дваіх больш верыла яна. Але ж мы настолькі доўга разам, што ніякая прэмія неяк паўплываць на нашыя адносіны не можа. Гэта хутчэй я, калі б не атрымаў, адчуваў бы сябе такім гаўняным мужыком, які столькі часу адбірае ў сям’і, а з гэтага ні халеры няма.
– Раз загаварылі пра дом. У Беларусь хочаш?
– Хачу. Доўга не хацеў насамрэч. І калі пачытаю нейкія рэакцыі на маё ўганараванне, то зноў не хачу. Але што рабіць – людзі гаспадары ў сваім доме, а я там быў бы ўжо госць. Але мне хочацца да тых, хто мяне памятае і любіць. Такіх, спадзяюся, сотня набярэцца. І я раблю намаганні, каб хутчэй сустрэцца. І гэта не дранік-настальгія.
Але калі я прыеду ў Беларусь, то вялікай часткі людзей, што ствараюць мой сусвет, там не знайду, яны таксама з’ехалі. Перадусім хачу паехаць дзеля сваякоў. Покліч з’явіўся. З’ездзіць, каб аддаць даніну. Бо чалавек усё ж не гаспадар свайго лёсу. І калі б мне сказалі: «Ты ніколі ўжо не з’ездзіш у Беларусь», я б спалохаўся. Мець гэтую магчымасць вельмі важна. А покліч з’явіўся толькі нядаўна, калі нарадзілася дачка.
– Не крыўдна, што радзіма пачынае любіць толькі праз узнагароды? Як таго Някляева, што, пакуль не атрымаў прэмію камсамола за вершы аб моладзевых будоўлях, не ўварваўся ў белліт?
– Ідыёцкая сітуацыя, абсалютна згодны. Беларусам вельмі хочацца мець добрае «сваё», але трэба, каб яно было кімсьці «завізаванае». Проста свайго мець не дастаткова. І абавязкова «не горш» чым, скажам, у палякаў, расейцаў. Адфільтраванае, гламурнае. Для мяне гэта непрымальная сітуацыя, калі літаратура ў выніку гэтага рэдукуецца на некалькі выдавецтваў і на іхнюю піяр-кампанію, якую яны самі для сябе праводзяць. Гэта абсалютна не адпавядае рэчаіснасці, але медыя гэта вельмі некрытычна пераймаюць. Раздзьмухваюцца бурбалкі, якія вельмі падобныя да німбаў. Пагадзіся, гэта праблема, калі ў нас галоўная падзея – гэта нават не выхад кніжкі, а прэзентацыя. Дзе можна пабачыць, «памацаць» чалавека. І ў гэтым плане загалоўкі сённяшнія «Хто такі Шчур» вельмі красамоўныя. Як жа так, даць прэмію чалавеку, якога ніхто не бачыў. Гэта ж скандал. З аднаго боку, сапраўды, трэба ездзіць да чытача. Але я ў сваёй сітуацыі, натуральна, аддаю перавагу электроннаму распаўсюду. На шчасце, у наш тэхнічна падкаваны час людзі могуць прачытаць творы і без маёй прысутнасці.
Літаратура, на жаль, часта ператвараецца толькі ў падставу для тусоўкі. Стварыць «школу пісьменніка», арганізацыю, нешта яшчэ... Гэта, у прынцыпе, нармалёва, людзям уласціва такое, але я гэтага не падзяляю. І ад такіх тусовак я б трымаўся далей, нават калі б я сто разоў быў у Беларусі. А вось які-небудзь паўпадпольны DIY-часопіс, накшталт нашага цяперашняга віртуальнага «ЛітРАЖа», выдаваў бы абавязкова.
Гэта не значыць, што я не паважаю прэміі, якую атрымаў. Наадварот, мяне цешыць атрымаць яе ад такога складу журы, пры такіх мінулых лаўрэатах! І я ўдзячны за магчымасць трапіць у цэнтр увагі людзей, якія раней не маглі, скажам, зайсці на сайт і нешта прачытаць, бо нашыя незалежныя медыя не паднеслі ім гэтага на сподачку.
– Чаго чакаць ад цябе? Ёсць якія літаратурныя планы?
– Мне вельмі хацелася б выдаць кніжку сваіх новых апавяданняў у Беларусі. Падобную да той кнігі, што выдаў у свой час Віталь Воранаў у Польшчы і якая таксама была ў доўгім спісе Гедройца, але далей не трапіла. Таму што я ў прынцыпе – аўтар больш кароткіх тэкстаў, якія ў нас, мабыць, пад уплывам заходняй моды і камерцыі цэняцца меней за так званыя «раманы». Калі аўтар гаворыць шэптам, яго не чуюць, дзеля гэтага трэба як след «гаркнуць». Ну вось я і гаркнуў, праз 10 гадоў пасля першага рамана (які атрымаў зніклую прэмію Юхнаўца і які таксама няблага было б урэшце выдаць): напісаў падкрэслена «актуальны» твор.
Хаця, як ні парадаксальна, сучаснасць як тэма мяне не настолькі ўжо і цікавіць. У сапраўднага мастацтва, па-мойму, іншыя крытэры актуальнасці. Цяпер дзякуючы прэміі пайшло нейкае рэха. Наколькі яно адгукнецца ў выдаўцоў і чытачоў – пытанне адкрытае, і пытанне фактычна не да мяне.
Міхась Пашкевіч, 34mag
