Святлана Алексіевіч у Кіеве: "Беларусь, якой мы можам ганарыцца, за мяжой."

У сераду, 6 красавіка, беларуская пісьменніца, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры Святлана Алексіевіч выступіла перад чытачамі ва ўніверсітэце Тараса Шаўчэнкі ў Кіеве. Lustrum запісаў лепшыя моманты.

Фота Таццяны Матусевіч

Пра дзяцінства Я прыязджала на Украіну, быў бедны час. Гэтыя буракі, якія мы палолі ... Я нават не памятаю, што мы елі. Але гэтыя размовы ... Слухаць людзей у дзяцінстве – гэта, напэўна, самае моцнае ўражанне ў маім жыцці. Гэта было пасля вайны і размовы былі ці пра смерць, ці пра каханне. Адны і тыя ж апавяданні - як ён сышоў, апошняя ноч. Мае бацькі - вясковыя настаўнікі. Вядома, я вырасла сярод кніг. Тое што я ўмею - гэта кнігі. Чытаць і пісаць. Мой свет быў вельмі кніжным, асабліва ў юнацтве. Пра  журналістыку Я папрацавала ў газеце сем гадоў і адчувала сябе катом у пастцы. Тое, што мне было цікава ў чалавеку, не было цікава газеце. Журналісцкая адукацыя - вельмі павярхоўная. Трохі пра ўсё. І потым ужо трэба ўсё жыццё вучыцца. Усё жыццё трэба назапашваць колькасць антэн. Старацца як мага больш схапіць. Пра свае кнігі Часам мне кажуць, што ў маіх тэкстах людзі гавораць вельмі прыгожа. Я хачу сказаць, што людзі гавораць  вельмі прыгожа або пасля смерці, або ў каханні. Гэта два станы чалавека, калі ён на дыбачках, вышэй за сябе звычайнага. Я неяк прыйшла да жанчыны ў Кіеве. Думаю, яе ўжо цяпер няма. Яна і тады была ўжо вельмі немаладая. Яна прыйшла пасля нейкага выступу, прыгожа, ярка апранутая. Я чакала яе паўдня. Яна стала гаварыць, і з яе раптам такі мужчына папёр. Я думала - я яе чакала паўдня і каго сустрэла? Гэты чалавек не можа выскачыць з мужчынскага канону. Тады я кажу: я хацела спытаць - вы такая прыгожая, а як гэта быць прыгожай жанчынай на вайне? А яна кажа - жахліва, ты носіш мужчынскія трусы да каленяў. І паміраць у гэтых трусах не хочацца. Вось калі ударам з чалавека садраць банальнасьць, прымусіць расказаць жыццё - тады з'яўляліся тэксты. Кніга "Час сэканд-хэнд" - пра чырвонага чалавека, якога мы ўсе вычэрпваем з сябе вёдрамі. Цяжка з сябе вычарпаць гэтага раба. Мае кнігі - гэта не калекцыя жахаў. Менш за ўсё мне хочацца, каб гаварылі, што я пісьменнік катастроф. Я пісьменнік чырвонай імперыі. Цяпер пішу кнігу пра каханне. І ў мяне праблема з мужчынамі. Я не ведаю, пра што і як іх спытаць. Іх апавяданні не такія, як у жанчын. Апошняя, сёмая кніга будзе пра старасць. Мне вельмі цяжка размаўляць з вельмі старымі людзьмі. Пра Савецкі саюз Мы кажам "Ах савок, ах ідыёты". Але гэта трагічныя людзі. Мой бацька да канца жыцця пераконваў, што трэба пабудаваць сацыялізм з чалавечым тварам. У гэтай ідэі ёсць шмат чыстага і светлага. Зрабіць справядлівае грамадства - пра гэта людзі марылі яшчэ ў Старажытнай Грэцыі. А потым нешта ў рускай ментальнасці - гэта абвостранае пачуццё справядлівасці, а не зайздрасці, як цяпер кажуць - вось яны прынялі на веру гэтую ідэю і пастараліся зрабіць справядлівы свет. Гэта так чыста, і такая кроў потым. Мае пяць кніг - гэта цыкл пра "чырвонага чалавека". Сэнс цыкла - што камуніст не памёр у 90-я гады. Здавалася, што мы пахавалі камунізм і будзе свабода. Мы хадзілі па плошчах і крычалі "Свабода!". Але свабода не можа нарадзіцца са слова "свабода". Пра сваю Нобелеўскую прэмію Тое, што зрабіла шведская акадэмія (дала прэмію дакументальнай кнізе) - гэтая ідэя даўно вісела ў паветры. Усе шукаюць новыя формы. Паглядзіце на жывапіс. Ніхто ж зараз не скажа, што інсталяцыя гэта не мастацтва. Цяпер жыццё хутчэйшае. Паглядзіце, што адбылося з намі усяго за 10 гадоў. Як за гэтым паспець? Вядома, літаратура таксама павінна шукаць новыя формы. Пра свой жанр Прайшоў час герояў. Цяпер кожны чалавек лічыць сябе героем. "Паўстанне мас". Маленькі чалавек выйшаў на авансцэну. Разважаючы пра ўсё гэта, я шукала новую форму. Цяпер я пішу кнігу пра каханне і мне сказалі, што там павінна быць гісторыя кахання Гарбачова з Раісай. Але ідэя маёй кнігі іншая - я слухаю маленькага чалавека, які знікае бясследна ў цемры часу і яго ніколі ніхто не слухае. Я, як мастак, павінна стварыць такую ​​тэмпературу болю, дзе з'яўляецца эфект даверу. Да кагосьці я прыходжу адзін раз, да кагосьці пяць-сем разоў. Я чалавек-вуха. Я слухаю час заўсёды. У мяне заўсёды з сабой дыктафон. Я часам нават у тралейбусе нешта пачую і запішу. Нашы людзі гавораць вельмі гучна. У жанры, у якім я працую, вельмі важна знайсці чалавека ўражанага. Застаць яго ў хвіліны ўзрушэння. Зараз людзі пра Чарнобыль ужо так не гавораць. Чалавек прывыкае. А тады яны гаварылі  такімі тэкстамі. Я збіраю не маленькія гісторыі, а вобраз часу. Я пішу не дзеля грошай. Я пішу, каб зразумець штосьці. Для сябе - таксама. Пра  аб'ектыўнасць Я пішу вельмі доўга. Па 7-10 гадоў адну кнігу. Гэта складаны працэс - стварыць гэты вітраж, гэтую сімфонію. Жыццё ж належыць усім і трэба сабраць гэты пучок. Ёсць розныя перыяды працы. Ёсць час назапашвання хаосу. Але пасярэдзіне працы з'яўляюцца нейкія магнітныя восі і я пачынаю выбудоўваць матэрыял. З аднаго боку, людзі мне казалі тое самае. З іншага боку, я надала гэтаму форму і зрабіла выбар. Па гэтых жа людзях можна напісаць іншую кнігу. Пра жанчын на вайне былі іншыя кнігі, дзе яны былі героямі нароўні з мужчынамі. Пра вайну і «Цынкавых хлопчыкаў» Калі я пісала «Цынкавых хлопчыкаўі», я паехала на гэтую вайну (у Чачэнію). Да мяне прыставілі палкоўніка, каб я чаго лішняга не пачула, ну і каб мяне не забілі. І вось палкоўнік тэлефануе і прапануе паглядзець на захопленую зброю. Я была ўзрушаная – наколькі зброя прыгожая. Элемент прыгажосці улічаны. Гэта мяне больш за ўсё адхіліла - ну чаму яна яшчэ і прыгожая? Мы спыніліся ля італьянскай міны, і я сказала пра гэта. Палкоўнік мне сказаў халодным тонам, што калі на яе ступіць, ад чалавека застанецца паўтара вядра мяса. Праз пару дзён ён прапанаваў паглядзець, што застаецца ад чалавека. Мы едзем. Гэта, вядома, жудасна. Гэта не для чалавека. Хлопцы літаральна лыжкамі зграбалі з пяском каб хаця б бацькам ДНК паслаць. Я ўявіла, што нейкія бабы чакаюць лісты ад гэтых дзяцей. А тут гэта размазана па гэтым пяску чужому. Я страціла прытомнасць. Мала таго, што я гэта ўсё паглядзела. Я павінна прыехаць дадому, зняць гэта ўсё з дыктафона і зрабіць з гэтага мастацтва. Не хаджу ў ваенныя музеі і не люблю чытаць кнігі пра вайну. У мяне скончыўся запас абароны. Пра Украіну Калі ёсць магчымасць прыехаць на Украіну, я ўсё кідаю і еду. Па-мойму, на постсавецкай прасторы толькі вы, украінцы, ірванулі ў свабоднае  жыццё. Я думаю, нават першы Майдан не быў паразай, таму што ён даў «дзяцей Майдана», якія выраслі і не маглі, як бацькі, змірыцца. Вам можна пазайздросціць. Як бы цяжка вам ні было, вы ўжо ў новым жыцці. Вы зрабілі гэты рывок. Я не ведаю ўкраінскай мовы. У дзяцінстве ў бабулі я гаварыла па-ўкраінску, але гэта ўсё забылася. Чаму няма кнігі аб Галадаморы? У дзяцінстве, калі мы з бабуляй ішлі міма аднаго дома, бабуля казала: "Ціха, дзеці». У гэтым доме жыла жанчына, якая з'ела дзяцей сваіх у Галадамор. Гэта была звычайная старая жанчына, але штосьці  ў яе вачах было застылае, як быццам яна ўжо была мёртвая. Трэба забіваць ідэі, а не людзей. Прайшоў той час, калі трэба забіваць людзей. Мне як чалавеку бліжэй гандзізм, пацыфізм. Але часам - напрыклад, вам як нацыі - даводзіцца жыць у абставінах якія прапанаваў "вялікі сусед". Калі я пісала «У вайны не жаночае аблічча» мне здавалася, што больш не будзе такіх жанчын. І раптам з'яўляецца Надзея Саўчанка, ваша гераіня. Яна як быццам з таго часу - тое, як яна разумее, як гаворыць, што годнасьць даражэйшая за жыццё. Такія людзі вялікая рэдкасць. У вас ва Украіне ёсць героі. І многія беларусы тут загінулі. Але гэта, вядома, варварскія абставіны, якія вам прапанаваныя. Пра Беларусь У нас адзіны беларускі тэлеканал інтэлектуальна саступае рускім, нягледзячы на ​​іх прапаганду. Пуцін добра плаціць за здраду, і там працуюць добрыя журналісты. Яны робяць злачынства, але гэта добрыя журналісты. У нас трагічны час. Мы і так ужо нацыя, якая спазнілася. Лукашэнка спыніў час. Падрастае новае пакаленне, выходзіць з ВНУ - і яго выкідвае за мяжу. Падрастае новае - і адбываецца тое ж самае. Беларусь, якой мы можам ганарыцца - яна за мяжой. Пра ад'езд з Беларусі Гэта быў дэмарш, але галоўная асабіста мая прычына была іншая. Я адчувала, што (у Беларусі) увесь час трэба быць на барыкадзе. А барыкада - небяспечнае месца для мастака. Псуецца зрок і слых. Ты не бачыш чалавека - ты бачыш мішэнь. Я зразумела, што мне трэба на нейкі час з'ехаць, каб вярнуць сабе нармальны зрок. Пра вяртанне ў Беларусь праз 12 гадоў Сумна, калі паміраюць твае бацькі без цябе. Маёй унучцы стала 8 гадоў. Яна мне па тэлефоне гаварыла: "Ну калі ты прыедзеш?" Гэта ўсё сур'ёзныя рэчы. Я ж жывы чалавек. Не нейкі палітычны суб'ект. Я вырашыла прыехаць. І як раз калі я прыехала, Пуцін стаў тым Пуціным, якім стаў. Гэта значыць час стаў яшчэ страшнейшым. Па сваім статусе я магла застацца жыць за мяжой. Але я ніколі не хацела застацца за мяжой назаўжды. Гэта здзіўляла маіх заходніх сяброў. Спадзяюся, што калі б дыхнуў вецер пераменаў, многія б вярнуліся. Я ж вярнулася праз 12 гадоў. Але я ў іншым становішчы. Я абароненая. Я магу сказаць і напісаць, што лічу патрэбным. Не ўсё ў такім становішчы. Я люблю Беларусь. Там жыццё, якое я разумею, і магу пра гэта напісаць. Я хацела растлумачыць, чаму я так мала гавару пра Беларусь. Я пісала гісторыю утопіі. Утопія размаўляла на рускай мове. Утопія зрабіла вялікую лабараторыю, дзе быў выведзены тып чырвонага чалавека. Рысы нацыянальныя ... Рабілася ўсё, каб яны нівеляваліся. А чалавек такая істота, што паддаецца нівеліроўцы. Вядома, я за Беларусь, за беларускую мову. Мы страцілі вельмі шмат у гэтыя 20 гадоў з-за Лукашэнкі і русіфікатарскай пазіцыі. Чарнобыль прымусіў мяне інакш паглядзець на гэтыя рэчы. Усё можа знікнуць. Калі я ездзіла і пісала пра Чарнобыль, у мяне было адчуванне, што я не беларуска або немка, а прадстаўнік біявіду. Пра Расію Час - матэрыя, якая не паддаецца. У ёй нейкая таямніца ёсць. Як у крыві. Напэўна, калі не было людзей, не было і часу. Час - калектыўная воля мільёнаў людзей. Вось кажуць - Пуцін, Пуцін. Справа не ў Пуціне. Калі б Пуцін быў прэзідэнтам Германіі - ён быў бы іншым палітыкам. Гэта калектыўны Пуцін. У ім сфакусаваліся мільёны жаданняў, прыніжанасць, імперскае пачуццё. Ён - проста іх адлюстраванне. Гэта не спроба адрадзіць Савецкі Саюз. Хутчэй - царскую Расію. Я думаю, што гэта асуджаныя ідэі. Яны не могуць спыніць час. Свет глябалізуецца. Нават у тым, што тычыцца Украіны. Свету ўдалося спыніць Пуціна, санкцыі спрацавалі. Уявіце, калі б свет быў настолькі глабалізаваным, калі быў Гітлер, і яго б своечасова спынілі?