Дажбогавы ўнукі

У самую кароткую ноч года, у дзень летняга сонцастаяння беларусы запальваюць святое купальскае вогнішча, каб вянчаць Сонца на царства. Беларусы Прыангар'я, продкі якіх перасяліліся сюды яшчэ ў пару сталыпінскіх рэформаў, сёлета здзейснілі сонечны абрад у дваццаты раз. На сібірскую зямлю два стагоддзі таму іх адправілася 300 тысяч, тут яны заснавалі паселішча, і цяпер у многіх з нас лёгка можна знайсці беларускія карані. Каб суродзічы не страцілі самабытнасць, не страцілі нацыянальную культуру, кадравы афіцэр у адстаўцы, гісторык-этнограф Алег Рудакоў пачаў збіраць беларускую дыяспару ў 1995 годзе. За два дзесяцігоддзі культурна-асветніцкага служэння атрымалася стварыць 12 нацыянальных суполак у розных раёнах Прыангар'я, правесці мноства кірмашоў, ўзгадаваць Моладзевы клуб «Крывічы», які славіцца багатым рэпертуарам аўтэнтычных песень, танцаў і ігрышчаў. Семнаццаць гадоў Алег Рудакоў узначальваў Іркуцкае таварыства беларускай культуры імя Яна Чэрскага, узнагароджаны медалём Францыска Скарыны за вялікі ўклад у адраджэнне беларускай культуры і ўмацаванне дружбы паміж народамі, якія насяляюць Сібір. Ганаровы член Вялікай Рады Згуртавання беларусаў свету «Бацькаўшчына». Зусім нядаўна на VI з'ездзе Федэральнай нацыянальна-культурнай аўтаноміі беларусаў Расіі абраны намеснікам старшыні ФНКА па культурна-асветніцкай працы і папулярызацыі беларускай мовы. Захаванне і распаўсюджванне скарбаў беларускага нацыянальнага светаўспрымання лічыць высакароднай і шчаслівай задачай свайго жыцця.

- Алег Васільевіч, як і дзе праходзіла свята?

- Мы прыехалі ў вёску Ахіны Эхірыт-Булагацкага раёна, якая, у сваю чаргу, святкавала яшчэ і 115-годдзе з моманту заснавання. Прыгожая легенда захавалася з нагоды самой назвы вёскі. Калі перасяленцаў з Беларусі сустракалі на сібірскай зямлі, старажылы прапанавалі ім абраць месца ў зададзеным квадраце. І вось абозы мігрантаў рушылі ў дарогу. Калі дабраліся да ўзвышша, аблямаванае маляўнічай рачулкай, від адкрыўся такі прыгожы, што нехта з мужыкоў крыкнуў: «Ахінайце!» - хопіць, маўляў, кружыць, тут будзем абжывацца. «Ахінаць» па-беларуску і азначае «абжываць». Распарадчыку, які суправаджаў навасёлаў, спадабаўся гэты выраз, ён і запісаў па ім новы населены пункт. Сабрала нашае купальскае вогнішча каля 300 чалавек, прыкладна напалову - гаспадароў і гасцей, гулянне атрымалася на славу. Шмат спявалася народных песень, вадзіліся карагоды, былі танцы і гульні і, вядома ж, дранікі.

- А ў чым сакральны сэнс гэтага старажытнага славянскага свята?

- Купалле - гэта прывітанне поўнага росквіту прыроды, летняга ўсёмагутнага сонца - Купалы, гэта яднанне з усімі прыроднымі стыхіямі. Галоўны аб'ект свята - вялікае вогнішча, вогнішча, якое павінна гарэць з вечара да самай раніцы. Памятаю, як мы дзеткамі з нецярпеннем чакалі, прыспешвалі дарослых, ці не пара запальваць, вунь у суседняй вёсцы ўжо палае. Нам казалі, пацярпіце, маўляў, у іх сонца раней садзіцца, а нам яшчэ трошкі рана. У цэнтры вогнішча - слуп, сімвал сусветнага дрэва, на ім - круг, сімвал сонца. Агонь трэба высячы крэсівам, лічыцца, што іскру сам Пярун дае. Так мы ўсім светам падтрымліваем святло сонца ў самую кароткую ноч, калі гарэзуе ўся нячыстая сіла. Народ выказвае сваё яднанне з Купалам, са святлом. Пад раніцу скачуць парамі праз вогнішча, калі яно ўжо не такое высокае, гэта ачышчэнне агнём. Аддаючы даніну расліннаму царству, п'юць звар - зёлкі з трыццаці траваў. Так атрымліваюць сілу зямлі. Каб аддаць пашану вадзе, абавязкова трэба выкупацца або абліцца з галавой - здзейсніць ачышчэнне вадой. Святкуючы Купалле, беларусы радуюцца самай выдатнай пары года, пускаючы па вадзе вянкі, нагадваюць сабе, што ўсё выносіць вада часу, усё хуткаплынна, трэба радавацца і паспяваць жыць паўнакроўным жыццём, пакуль радуецца ўся прырода. Купальская ноч - самае галоўнае свята ў годзе ў беларусаў. Гэта кульмінацыя года, ўрачыстасць святла, цяпла і шчасця жыцця.

- Вы нарадзіліся ў Беларусі ці ў Прыбайкаллі?

- Я родам з Беларусі, з вёскі Бяздзедавічы Полацкага раёна Віцебскай вобласці. Там вырас, з'ехаў адтуль у 17 гадоў паступаць у ваеннае вучылішча, потым служыў у месцах, далёкіх ад бацькоў і радзімы, шмат гадоў у Іркуцку - у ракетнай частцы ў Зялёным. Іркуцк, Іркуцкая вобласць для мяне цяпер другая радзіма. І ўсё ж я вельмі прывязаны да сваіх каранёў. Кожны год езджу ў бацькаву хату, бацька два гады таму памёр, на жаль, а мама жывая. Наогул, я планую калі-небудзь абавязкова вярнуцца на сваю крэўную зямлю. Але пакуль у мяне і тут шмат планаў. Я вывучаю беларусаў Прыбайкалля, планую напісаць сур'ёзнае этнаграфічнае даследаванне, сабраць гісторыі беларускіх родаў перасяленцаў. Гэта вельмі цікавая і гістарычна, культуралагічна каштоўная задача. У нас жа беларускія вёскі рассыпаны цэлымі архіпелагамі. У Баяндаеўскім раёне - Тургенеўка, Васільеўка, Талстоўка, Лідзінск, Шаманка, у Балаганскім - Анучынск і Тарнопаль, ёсць нашы і ў Тулунскім раёне, у многіх месцах. Я аб'ездзіў больш за паўсотні вёсак, стварыў ячэйкі нашай нацыянальнай супольнасці, дапамог арганізаваць ансамблі, дзіцячыя студыі, ёсць нават два дзіцячыя тэатры - «Рушнічок» у Тургенеўцы і лялечны тэатр «Батлейка» клуба «Крыніцы» ў вёсцы Чарчэт Тайшэцкага раёна. Мы вывучаем свае нацыянальныя абрады, звычаі, адраджаем старадаўнія аўтэнтычныя песні, вучым нашую чароўную мову з яе непаўторнай вобразнасцю, мову, што практычна не змянілася яшчэ з часоў варажскага праўлення на Русі. Шыем і з задавальненнем носім этнічную вопратку.

- Для Вас гэты лад жыцця афарбаваны настальгічнай пяшчотай. А навошта гэта маладым, тым, хто прадстаўляе ўжо трэцяе, чацвёртае, пятае пакаленне даўніх качэўнікаў з Палесся?

- У апошні час да нас усё больш далучаюцца людзі юныя. Магчыма, ім нават важней за іншых зразумець пра сябе, у якой этнічнай культуры закладзены асаблівасці іх паводзін, светаўспрымання, тэмпераменту, нарэшце. Цяпер многія пачалі актыўна вывучаць свае радаводы, звяртацца да каранёў, аднаўляць і ўмацоўваць калісьці страчаную сувязь часоў. І гэта правільна. Я думаю, па-сапраўднаму шчаслівым чалавек становіцца, калі нішто не замінае яму свядома рэалізаваць найлепшае, што закладзена ў яго генах, адчуць і творча выказаць сваю нацыянальную ідэнтычнасць. Калі ў яго ёсць жаданне і магчымасці рабіць гэта ў свабодзе і радасці, тады няма глебы для ўнутранага канфлікту, а значыць, і для канфлікту знешняга на нацыянальнай глебе. Тады нацыянальнае пытанне вырашаецца само сабой, дакладней, яго проста не ўзнікае.

- Якія якасці беларускага светаўспрымання, беларускага нацыянальнага характару Вы лічыце ў першую чаргу годнымі таго, каб іх берагчы, культываваць, перадаваць у спадчыну?

- З групы ўсходне-славянскіх этнасаў, на думку многіх даследчыкаў, менавіта беларусы найбольш поўна і жыва захавалі сувязь з народнай агульнаславянскай міфалогіяй. Свядомасць беларусаў, іх паняційныя шэрагі, іх эмацыйная сфера і сістэма вобразаў у найменшай ступені зведалі ўплыў царкоўнай традыцыі і цалкам засталіся прасякнутыя традыцыяй старажытных народных вераванняў. У Беларусі ёсць праваслаўныя і каталікі, ёсць пратэстанцкія прыходы. Але на вялікае паганскае свята прыходзяць прадстаўнікі ўсіх гэтых канфесій. І каталік, і лютэранін, і праваслаўны абавязкова збяруцца і абдымуцца ля купальскага вогнішча. Мы па-ранейшаму Дажбогавы ўнукі. Гэта захавалася і ў мове, у штодзённай гаворцы. У нас у вёсцы ніколі не казалі: «Гром грукоча». «Пярун як трэскае!» - вось так гэта называлі. Беларускі фальклор - гэта дзіўная паэтычная карціна свету, наскрозь адушаўлёнага ва ўсіх яго аспектах. Уся прырода жывая.

У мяне, які прыехаў у Сібір, сэрца ёкала кожны раз, калі я бачыў, што дзяўчаты ў лесе зрываюць абярэмкамі кветкі. У нас гэта ўявіць было немагчыма. Сарваць у лесе, у полі кветку - значыць прынесці шкоду, эгаістычна прысвоіць частку прыгажосці, якая квітнее на радасць усім. Нават на першага верасня настаўніцам букетаў у нас не дарылі, хіба толькі ў гаршчэчках, часцей прыносілі цукеркі, плады, нават сала кавалак маглі прэзентаваць. Калі я па неабдуманасці абломваў дубец, каб скаціну выгнаць, маці мяне строга лаяла: для жывёлы спецыяльна пуга ёсць. Калі на маіх вачах дзеткі дзеля забавы траву падпалілі, шчыра скажу, сапраўдны шок быў. Нядаўна, у канцы траўня, мы правялі "Кірмаш" у Парку дружбы народаў - былым «Камсамольскім» у Іркуцку-II, запрасілі барда з Беларусі. Ён пытаўся ў мяне, як дапускаюць сібіракі такія страшныя маштабы лясных пажараў, для яго гэта дзіка, у Беларусі такіх загулаў стыхіі няма, неяк дамаўляюцца яны са стыхіяй ці проста ў крыві ў іх лес берагчы.

Культ прыроды, крэўнае сваяцтва з ёй мы стараемся абмяркоўваць з нашымі маладымі ўдзельнікамі супольнасці. Гэтая сыноўская, стваральная любоў да жыцця, да роднага краю - каштоўная ўласцівасць беларускай самасвядомасці.

Нораў у беларуса «памяркоўны» - прымірэнчы, значыць. З усіх бакоў акружаны моцнымі неспакойнымі суседзямі, стагоддзямі не меўшы ўласнай дзяржаўнасці, наш народ прывык заўсёды спадзявацца толькі на сябе і прыстасоўвацца да нязручнасцяў і абмежаванняў. «А можа, так і трэба?» - скажа беларус, наткнуўшыся на востры цвік у крэсле, і проста рахмана сядзе на самы краёчак. Беларускі этнас сфармаваўся, калі старажытныя плямёны крывічоў, радзімічаў і дрыгавічоў рушылі бліжэй да балтаў і атрымалі там генетычную прышчэпку флегматычнасці і абыякавасці. Не ўласцівае нам і рускае «авось», мы асцярожныя, у нас ужываецца іншая «замова» - «а зараз...».

- Алег Васільевіч, мы з Вамі цяпер гутарым у дзіўным месцы - у музеі-майстэрні «Беларуская хата». Тут шмат цікаўных сувеніраў з саломы: кветкі, капелюшы, конікі, разнастайныя абярэгі. Раскажыце, які самы папулярны артэфакт?

- Звярніце ўвагу, вісіць «павук» - даволі вялікая канструкцыя з ромбападобных фрагментаў. Гэта Сусвет. Такі саламяны «космас» абавязковы быў раней у кожнай беларускай хаце. Іконы магло не быць, тым больш што абраз, асабліва калі на палатне, то гэта рэч вельмі дарагая, а Сусвет быў абавязкова. Кожная грань яго - асобная планета, уверсе - Сонца. Рабілі такі абярэг сям'і, дому на свята Каляды, напярэдадні самай доўгай ночы ў годзе. Салома, дарэчы, увасабляе і сонечнае святло, і вечнасць, бо яна ўжо не завяне. Сусвет, нібы хатняе сонейка, закліканы даваць дабро, здароўе, дастатак, гасіць негатыўную энергію. На Каляды яго вешалі ў хаце на ўвесь год. Потым стары абярэг ўрачыста спальвалі і рыхтавалі новы. Сэнс самога свята Каляды - гэта перараджэнне Дажбога-Сонца, своеасаблівы магічны абрад, які дапамагае Дажбогу нарадзіцца нанова. Усе працята народнай мудрасцю, адным з пастулатаў якой з'яўляецца разуменне адзінства аспектаў быцця, узаемасувязь усіх удзельнікаў вялікага спектакля жыцця. Калі ўнікаеш у гэта глыбока, удумліва, а не проста шукаеш у гэтым экзатычную прыгажосць, нехаця пачынаеш інакш цаніць вопыт сваіх продкаў.

Для мяне адраджэнне беларускіх нацыянальных традыцый стала галоўным у жыцці. Я стаўлю перад сабой дзве задачы. Па-першае, захаваць для нашчадкаў беларусаў у Прыбайкаллі культурную і этнічную сувязь з іх народам. Па-другое, пазнаёміць сібіракоў, жыхароў Іркуцкай вобласці з унікальным, гераічным лёсам і выдатным характарам нашага этнасу. Мы - беларусы, рускія і ўкраінцы - нашчадкі старажытных усходніх славян, народы-браты. Аднак у расійцаў, нават у прафесійных гісторыкаў, назіраецца велізарны прабел у ведах пра гісторыю Беларусі і Украіны. З XIII стагоддзя, з прыходам манголаў, вывучаецца толькі Уладзімірска-Суздальская зямля, а што адбывалася ў брацкіх суседзяў, амаль нічога не вядома да 1795 года, калі беларусы і ўкраінцы былі далучаны да Расійскай імперыі. Класікаў беларускай літаратуры не назавуць вам нават вельмі адукаваныя суайчыннікі. Нам, хто мае агульныя ўсходне-славянскія карані, неабходна ведаць і разумець адно аднаго, памятаць і шанаваць нашае гістарычнае і светапогляднае сваяцтва.