Культурная сталіца Расіі вабіла беларусаў здаўна: як не з часоў Скарыны, то з часоў Багушэвіча — дакладна! У канцы ХІХ ст. тут жыло амаль 4 тыс. беларусаў, многія з якіх прыехалі сюды па навуку. У адным шэрагу з Вільняй і Мінскам Пецярбург у гэты час стаў найважнейшым цэнтрам фармавання беларускай нацыянальнай ідэі.

Бібліятэка РАН

У фондах бібліятэкі захоўваецца адзіны экзэмпляр знакавага для гісторыі беларускага нацыянальнага руху часопіса “Гоман”. Яго выданнем у 1884 г. займаліся беларускія рэвалюцыянеры-народнікі, студэнты Пецярбургскага ўніверсітэта. Гэтае выданне так бы і пажоўкла ў невядомасці, як тысячы іншых рэвалюцыйных пракламацый і лістовак, калі б не адна важная акалічнасць: на старонках “Гомана” ці не ўпершыню прагучала думка пра самастойнасць беларускай нацыі і права беларусаў на аўтаномнае палітычнае жыццё, няхай і ў складзе Расійскай імперыі. Гоманаўцы не былі асобнай палітычнай сілай — іх прагненні не сягалі далей за беларускую абласную арганізацыю рыдыкальнай “Народнай Волі”, тым не менш, яны назаўжды замацаваліся ў падручніках гісторыі.

Друкарня Пянткоўскага

Менавіта адгэтуль (Вялікая Пад’ячэўская, 22) разыходзіліся па беларускіх хатках першынцы беларускага друку, якія выдавалі Круг беларускай народнай прасветы і суполка “Загляне сонца і ў наша ваконца”.

Пэўны час выдаваць на беларускай мове было забаронена, таму звярталіся да розных хітрыкаў (напрыклад, “Вязынка” Янкі Лучыны пазначалася як “балгарамоўнае выданне”), аднак пасля 1904 г. выдавецкая справа становіцца легальнай — надыходзіць час “Загляне сонца…”. Выдаюцца “Беларускі лемантар”, “Чытанні” для дзяцей-беларусаў, “Жалейка” Янкі Купалы, творы Ф. Багушэвіча і В. Дуніна-Марцінкевіча. Суполка ініцыявала выданне 38 кніг накладам больш чым у 100 асобнікаў.

Кватэра Эпімах-Шыпілы

Браніслаў Эпімах-Шыпіла дзве траціны жыцця правёў у расійскай сталіцы і за гэты час стаў прызнаным “шэрым кардыналам” тутэйшага беларускага руху. Сам ён мала дзе друкаваўся, амаль не выступаў публічна, аднак без яго ўдзелу не праходзіла бадай што аніводная беларуская ініцыятыва ў горадзе.

Кватэра Эпімах-Шыпілы (Васільеўскі востраў, 4-я лінія, 45-16) у розны час была базай выдавецкай суполкі “Загляне сонца і ў наша ваконца”, прытулкам для Янкі Купалы падчас яго навучання на Чарняеўскіх курсах, і штосуботу — месцам беларускага дзвіжу.

Кватэра Іваноўскіх

У 1899 г. у Пецярбургу (6-я рота, цяперашняя 6-я Чырвонаармейская, 10) уладкаваўся Леанард Іваноўскі, правадзейны дзяржаўны дарадца пры міністэрстве земляробства. Па адным ён перацягнуў у сталіцу і сваіх сыноў: паляка Юрыя, беларуса Вацлава і літоўца Тадэвуша. Не будзем паглыбляцца ў акалічнасці сямейнага парадоксу, але засяродзімся на постаці Вацлава. Яго без ваганняў можна залічыць у лідары нацыянальнага руху пачатку ХХ стагоддзя. Сваю місію Вацлаў у гэты час бачыў у выдавецкай справе, і гэта ў яго атрымлівалася: дзясяткі беларускіх выданняў прайшло праз суполкі, якія ён заснаваў.

Тэхналагічны інстытут

З гэтай установай звязаныя пачаткі беларускага студэнцкага руху. У часы паэта і рэвалюцыянера Адама Гурыновіча тут дзейнічаў “Гурток моладзі польскай, літоўскай, беларускай і маларускай”, а пазней — ужо ў часы навучання Вацлава Іваноўскага — зараджалася Беларуская рэвалюцыйная партыя і Круг беларускай народнай прасветы.

Вацлаў Іваноўскі скончыў хімічны факультэт гэтай установы і пасля абароны доктарскай у 1909 г. да свайго ад’езду ў Вільню (1913 г.) працаваў у інстытуце.

Гісторыка-філалагічны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта

Школу гісторыка-філалагічнага факультэта сярод іншых прайшлі два найбольш заслужаныя Браніславы беларускага нацыянальнага руху — Эпімах-Шыпіла і Тарашкевіч. Першы навучаўся на аддзяленні класічных моваў, другі — на кафедры рускай мовы і літаратуры. Першы скончыў універсітэт знаўцам лацінскай і грэцкай моваў, санскрыту і запатрабаваным выкладчыкам-лінгвістам, для другога навучанне ў галоўнай ВНУ Расійскай імперыі адкрыла магчымасць працы над беларускай граматыкай.

Каталіцкая духоўная акадэмія

Тут доўгі час выкладаў прафесар кафедры старадаўніх моваў Браніслаў Эпімах-Шыпіла. З асаблівым імпэтам выкладчык апекаваўся выхадцамі з Беларусі, якіх выхоўваў у нацыянальным рэчышчы.

Браніславу ўдалося не толькі выпеставаць беларускамоўных святароў, аднак і стаць хросным бацькам новай сілы ў беларускім палітычным руху — хрысціянскай дэмакратыі. Сярод іншых вучняў Эпімах-Шыпілы згадаем Адама Станкевіча і Вінцэнта Гадлеўскага.

“Загляне сонца і ў наша ваконца — 2”

Тут (Васільеўскі востаў, 6-я лінія, 1, кватэра 20) з 1909 г. месцілася выдавецтва “Загляне сонца і ў наша ваконца” (да гэтага прытулкам супольнасці была кватэра Эпімах-Шыпілы). У гэты час выдавецтва акцэнтуецца на творах Дуніна-Марцінкевіча і драматургічных выданнях (Карусь Каганец, Антон Чэхаў, Эліза Ажэшка). Таксама на той час прыпадае з’яўленне на свет “Другога чытання для дзяцей-беларусаў” Якуба Коласа і этапны Кулапаў зборнік “Шляхам жыцця”.

Беларускі навукова-літаратурны гурток

Праз адсутнасць на родных землях ВНУ беларусы часта прыязджалі па навуку ў сталіцу. Варта згадаць хаця б Кастуся Каліноўскага, які скончыў юрыдычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта ў 1861 г., ці Францішка Багушэвіча, які ў тым жа годзе быў выгнаны з фізмата гэтай установы.

Менавіта ў Пецярбургскім універсітэце ўтвараліся першыя нелегальныя (“гоманаўцы”) і легальныя (Беларускі навукова-літаратурны гурток) суполкі беларусаў. Беларускі гурток узнік тут у 1912 г. на ўзор адпаведных супольнасцяў іншых нацыянальнасцяў і складаўся ў асноўным са студэнтаў сялянскага паходжання. Ініцыятарамі аб’яднання сталі студэнт фізмата Яўген Хлябцэвіч і мовазнаўца Браніслаў Тарашкевіч.

Кінастудыя “Савецкая Беларусь”

З 1928 па 1939 гады кінастудыя з прычыны “адсутнасці творчых кадраў і матэрыяльна-тэхнічнай базы” ў Беларусі размясцілася ў Ленінградзе. Пераважная большасць фільмаў гэтага часу — шэрыя агіткі і другарадныя камедыі, аднак ёсць некалькі карцін, за якія не сорамна: напрыклад, “Да заўтра” Юрыя Тарыча, “Паручнік Кіжэ” Аляксандра Файнцымера ці экранізацыя Маўравых “Палескіх рабінзонаў”.

Алесь Лапо, budzma.by