Сваімі развагамі і ўспамінамі з нагоды 25-гадовага юбілею МГА "ЗБС "Бацькаўшчына" дзеліцца сябра Вялікай Рады "Бацькаўшчыны", доктар гістарычных навук, прафесар Леанід Лыч.

Аб тым, што ў Беларусі наспявае нацыянальна-культурнае адраджэнне, ужо было відаць з пачатку другой паловы 1980-х гадоў. Доўга нашая інтэлігенцыя на калідорах займалася размовамі аб тым, у якім цяжкім становішчы знаходзіцца нашая нацыя, але гэтымі размовамі толькі ўсё і канчалася – выхаду далейшага не было. Што б мы сёння ні гаварылі пра гарбачоўскую перабудову – у ёй ёсць многа станоўчага. Вядома, рускія людзі не будуць ніколі любіць Гарбачова, ніколі не будуць вітаць перабудову, таму што яна прывяла да распаду вялікай поліэтнічнай дзяржавы, дзе перспектыва была толькі ў рускай нацыі, а ўсе астатнія падлягалі немінучай асіміляцыі. І першым гэтая катастрофа павінная была накрыць беларусаў, таму што мы былі найбольш зрусіфікаванай рэспублікай у параўнанні з усімі астатнімі. І не толькі таму, што нашая мова, культура блізкія да рускай, а носьбіты блізкіх культур заўсёды хутчэй за ўсё асімілююцца, - але яшчэ і таму, што нашая дзяржаўная палітыка была крайне несправядлівая ў дачыненні да свайго тытульнага насельніцтва. З такой філіграннасцю, як у Беларусі, русіфікацыя нідзе не праводзілася, таму мы віталі гарбачоўскую перабудову. Сам лідар яе заявіў, што нават страта невялікага народа – і тое гэта трагедыя, катастрофа для цывілізаванага свету. Але мы ўсё-ткі немалая нацыя, нас жа каля дзесяці мільёнаў! Таму са словаў Гарбачова вынікала, што калі страцім беларускую нацыю, дык гэта ўвогуле несусветная катастрофа будзе.

Нацыянальна самасвядомая інтэлігенцыя набралася сілы і пачала турбаваць партыйныя савецкія органы аб тым, што ў нас існуе сур’ёзная праблема з выжываннем нацыі і нам трэба нешта канкрэтна рабіць на дзяржаўным узроўні. Калі гэта будуць толькі грамадскія арганізацыі, па-першае, гэта будзе малаэфектыўна, бо ў іх няма рэсурсаў, а па-другое, ім будуць заўсёды замінаць дзяржаўныя структуры. Таму мы патрабавалі, каб сама дзяржава далучалася да гэтага.

Як вядома, на фоне ўсіх тых перамен, якія адбываліся, у нас узнікалі і Таварыства беларускай мовы, і Таварыства беларускай школы, і зараджаўся Беларускі Народны Фронт - і мы не маглі не звярнуць увагі на нашую дыяспару. Нам было вядома з розных крыніц, што туды трапілі не адны толькі паліцэйскія і тыя, хто ў шэрагах нямецкіх войскаў змагаўся з СССР. Там былі і людзі, якія ў гады акупацыі, каб не дапусціць анямечвання нашага народа, усяляк стараліся развіваць нацыянальную культуру, і ў іх многа што атрымалася. Мы на сённяшні дзень не можам сказаць, што акупацыя вяла нас да германізацыі – такога не было. Наадварот, больш за ўсё мы бачым у акупацыі і парасткаў нацыянальнага адраджэння, і ў гэтым была вялікая заслуга той інтэлігенцыі, якая засталася ў гады акупацыі, не выехала ў савецкі тыл, і працавала разам са сваім народам. Цяпер жа, пасля вызвалення Беларусі, гэтая інтэлігенцыя апынулася за межамі сваёй метраполіі. Таму нам хацелася завязаць з імі добрыя адносіны, пазнаёміцца, сустрэцца,  пагаварыць, каб сумеснымі намаганнямі выпрацаваць штосьці для таго, каб пачалося беларускае нацыянальна-культурнае адраджэнне.

Самі эмігранты, асабліва ты, якія былі на ўсе сто працэнтаў упэўненыя ў сваёй бязвіннасці, пачалі праяўляць актыўнае жаданне наведаць сваю метраполію. Іх страшэнна здзіўляла тая сітуацыя, якая на той час склалася. Усё-ткі ў 1944 годзе яны пакідалі Беларусь у асноўным беларускую. Цяпер яны, прыехаўшы ў канцы 1980-х гадоў, бачылі Беларусь не беларускую, а рускамоўную, і гэта іх вельмі і вельмі хвалявала. Тут, у Беларусі, усе паступова да гэтага прывыкалі, прызвычайваліся, а ім гэта было не па душы і не па сэрцы.

Як і ў іншых рэспубліках, у нас пачаліся цесныя кантакты з эміграцыяй, і ў выніку гэтага ўзнікла думка стварыць арганізацыю, якая б працавала ў метраполіі на інтарэсы сваёй дыяспары. Думка такая, як вядома, з’явілася ў нашага пісьменніка Яўгена Лецкі, яго вельмі актыўна падтрымала нацыянальна свядомая інтэлігенцыя, і што характэрна, дапамагаць – не дапамагалі, але і не заміналі яму дзяржаўныя структуры, а гэта ўжо было для нас вялікім прагрэсам.

Я не адразу падключыўся да дзейнасці аргкамітэта. Я больш за ўсё выконваў ролю ідэалагічнага дарадчыка. Мяне любілі запрасіць пры вырашэнні якой-небудзь складанай праблемы, паслухаць маё стаўленне да яе. І вось памаленьку, паступова я, нават непрыкметна для сябе, не пішучы ніякай заявы, аказаўся ў ліку актыўных сяброў “Бацькаўшчыны”.

У снежні 1992 года праводзіўся Першы з’езд беларусаў блізкага замежжа, і я хачу сказаць - шкада, што ён быў першым і на сёння апошнім, бо я лічу, што акрамя беларусаў свету трэба праводзіць і з’езды беларусаў блізкага замежжа, маецца на ўвазе, з дзяржаваў, створаных на постсавецкай прасторы. Калі, скажам, з Прыбалтыкай і з некаторымі рэспублікамі Закаўказзя ў нас на дзяржаўным узроўні яшчэ не існуе цеснага супрацоўніцтва, то ў краінах сацыяльнай садружнасці, наадварот, адбываюцца нейкія працэсы, якія характэрныя для колішняга Саюза. І таму тое, што павінна вызначаць працу з беларускай эміграцыяй у блізкім замежжы, на постсавецкай тэрыторыі, і тое, што павінна вызначаць працу з беларусамі Вялікабрытаніі, Францыі, Канады, Германіі, Амерыкі – падыходы тут павінны быць зусім розныя. Таму нам неабходна прадоўжыць традыцыю і склікаць з’езды беларусаў блізкага замежжа – тых беларусаў, якія жывуць на тэрыторыі Еўразійскага саюза, паколькі ідзе такая эканамічная, палітычная інтэграцыя, і яна будзе моцна ўплываць і на этнакультурныя працэсы гэтых народаў, і яны будуць падлягаць у пэўнай ступені асіміляцыі - так, як некалі ў складзе СССР.

А што датычыць нашай дыяспары ў заходнім свеце, я лічу, што яна разбаўленая тымі, хто падаўся ў эміграцыю ў апошнія два дзесяцігоддзі. Туды хлынулі патокі людзей, адарваных ад нацыянальнай глебы, у якіх на першым месцы - матэрыяльны дабрабыт. Яны паехалі туды не дзеля таго, каб зарабіць грошай, а затым нейкі працэнт гэтых грошай аддаваць на правядзенне культурна-асветніцкіх, адраджэнскіх мерапрыемстваў у метраполіі – не. Яны паехалі туды, каб забяспечыць сабе багатае жыццё. І што вельмі мяне здзівіла: многія з тых, хто ў канцы 1980-90-х гадоў браў актыўны ўдзел у нацыянальна-адраджэнскім руху і падтрымліваў сувязі з эміграцыяй, дзякуючы гэтым сувязям змаглі ўладкаваць сваіх дзяцей за мяжой, і цяпер яны з’яўляюцца прадстаўнікамі беларускай эміграцыі. З кожных трох маіх знаёмых адраджэнцаў адзін мае дачку ці сына за мяжою. І ў размове са мною хваліцца – маўляў, ужо што-што, а цяпер у мяне ніякіх праблем няма. як уладкаваць дзіця. Мне здаецца, вось гэтая плынь постсавецкай эміграцыі вельмі паўплывала на эміграцыю пасляваенную – праўда, сярод іх ужо мала хто ў жывых застаўся, але ў іх ёсць дзеці, ёсць унукі беларускай арыентацыі. І каб, скажам, нашая эміграцыя апошніх гадоў была нацыянальна самасвядомай, вось гэтае другое-трэцяе пакаленне пасляваенных эмігрантаў, магло б стаяць цвёрда на беларускіх пазіцыях і ўплываць і на жыццё метраполіі.

Нам вядома з гістарычных крыніц аб тым, што ў 1940-50-я гады, калі ўжо ў Беларусі пачалася суцэльная русіфікацыя, нашая эміграцыя па розных крыніцах ведала пра гэтыя працэсы, і яна ўплывала на міжнародныя арганізацыі – на ЮНЭСКА, на Савет бяспекі. Калі прыязджала нашая дэлегацыя на паседжанне Генеральнай асамблеі ААН, яны рабілі мітынгі ў падтрымку ўсяго беларускага. Сённяшняя нашая эміграцыя ніяк не ўплывае ў пазітыўным плане на тыя працэсы, якія адбываюцца ў нас. Яны б маглі там быць прапагандыстамі, агітатарамі за беларускую нацыянальную ідэю і выкрываць палітыку дзяржавы.

Я ўжо не раз заяўляў і цяпер скажу: мне сорамна, што маючы, як кажуць, двухмільённую дыяспару, мы не маем саліднага, сур’ёзнага навукова-аналітычнага, грамадска-палітычнага, культурна-асветніцкага часопіса, які асвятляў бы нашую сучаснасць. Таму што тое, што мы можам у нашых апазіцыйных газетах рабіць – гэта сотая доля таго, што нам патрэбна. А вось каб той часопіс выходзіў, скажам, у Варшаве ці ў Беластоку – бліжэй да нас… Ён мог бы быць нават штомесячным, таму што сіл у эміграцыі хапае, і мы б там друкаваліся – там бы завалілі той часопіс аналітычнымі матэрыяламі, па якіх бы свет увесь ведаў, як мы жывем! Мы не можам гэтага часопіса тут выдаваць, таму што тут, па-першае, цэнзура, а па-другое, у нас усе нацыянальна-культурныя адраджэнцы – гэта ў асноўным людзі ўжо амаль пенсійнага, а то і пенсійнага ўзросту, і вы ж ведаеце, якое ў іх матэрыяльнае становішча – выдаваць яму на гэты часопіс штомесяц сто тысяч рублёў мала хто ў стане, а там, у замежжы, усё-ткі адміністрацыя магла б даць падтрымку. Таму што ў наш век інфармацыі, калі няма вось такога друкаванага органа, то вельмі цяжка і свайму народу данесці праўду і зрабіць яго нацыянальна актыўным, каб ён займаў нейкую такую пазіцыю канкрэтную ў нашым нацыянальным адраджэнні, і таксама нельга падрыхтаваць і дыяспару, і галоўнае тое, што праз гэты часопіс мы б свету паказвалі, што робіцца на Беларусі.

Цывілізаваны свет зусім неабыякавы да зніштажэння малых народаў. Таму што Генеральная асамблея ААН увесь час падкрэслівае тое, што свет павінен быць культурна развіты, разнастайны. Пераход Беларусі на рускія культурна-моўныя стандарты – гэта зніштажэнне нашай культурнай разнастайнасці, гэтым самым і зніштажэнне нашай нацыянальнай ідэнтычнасці – народ прападае без гэтага. І таму выкрасліць беларускі народ з сям’і народаў планеты Зямля – гэта вялікая страта. А па сутнасці мы сёння не ўяўляем сабой народа. Заявіць дзе небудзь – “я беларус” - і не чытаць ніводнай кніжкі беларускай, не выпісваць ніякай беларускай газеты – дык гэта чыста фармальнасць. Беларус – гэта той хто, няхай ён публічна не наважваецца з якіх-небудзь прычынаў па-беларуску размаўляць, але дома ён павінны размаўляць на беларускай мове, тады не будзе такой неадпаведнасці: у перапісах заяўляюць, што беларуская мова ім родная, каля 80-ці працэнтаў, а калі спытаеш – колькі карыстаюцца? – то 46 %, а калі спытаеш – а публічна колькі? – дык тут і 10 % насельніцтва. Так што тым звесткам, што дае перапіс, таксама нельга давяраць. Таму што той, хто лічыць, што яму беларуская мова родная – ці ж ён будзе абыякавы да таго, што беларуская мова не гучыць па радыё, не выкарыстоўваецца ў школах і гэтак далей? Гэта яго будзе закранаць! Гэта ўсё ліпавыя звесткі, і яны ў значнай ступені вельмі патрэбныя дзяржаве. Якая, маўляў, асіміляцыя? Глядзіце, 80 %  прызналі, што гэта іх родная мова! А калі б яны сапраўдныя лічбы далі, тады б іх лягчэй было крытыкаваць.

Але ім нельга ўтаіць, што толькі 15% дзяцей вучыцца па-беларуску ў школе. І тое мы ведаем, што вясковыя школы ні ў якім выпадку, хоць яны і адносяцца да беларускамоўных, іх такімі нельга назваць. Многія прадметы, і асабліва ўся пазашкольная практыка, вядуцца на рускай мове. У старэйшых класах бацькі за дзяцей просяць: вучыце іх па-руску, бо як пойдуць у інстытут, ім жа трэба будзе цэлы год моўна пераўладкоўвацца, хоць тут іх трохі перавучыце. І, ведаеце, многія настаўнікі слухаюць гэта.

У нас адбываецца самакаланізацыя, і гэта страшней чым што. Таму што калі народ сам пачынае займацца гэтым, то тут ужо ніхто яго не выручыць. Тут ужо нават сама дзяржава і тое павінная зняць шапку перад сваім народам і сказаць – слухайце, мы не ў той бок пайшлі, давайце будзем адраджацца! І на першых парах у дзяржавы не адразу ўсё атрымаецца. А мы якраз знаходзімся на такой стадыі самаізаляцыі, самарусіфікацыі, але пайшло гэта ад дзяржавы. Калі ўзяць 20 апошніх гадоў нашага жыцця – пры прэзідэнцкай сістэме кіравання – дык ніводнае дваццацігоддзе для размывання беларускага этнасу, да яго дэнацыяналізацыі столькі не зрабіла, колькі прэзідэнцкая сістэма.

Змены тут павінны прыйсці ад нацыянальнай эліты. Яна ў нас хоць нешматлікая, але яна ёсць. Толькі ёй ніхто не дае магчымасці дзейнічаць. Вось нават калі б эліта захацела знайсці дзесьці бясплатную аўдыторыю, каб мы сабраліся і пагаварылі пра свае надзённыя нацыянальныя справы - нам нават гэтага дзяржава сёння не дасць, хоць мы ж не бізнесам займаемся, мы ж з нацыянальнай ідэяй ідзем, якая грошай не прыносіць, якая, наадварот, патрабуе грошай.

У нас сярод нацыянальнай эліты вельмі многа прагрэсіўных ідэй. Стварыць дыскусійны клуб, дзе калі не два, дык хаця б раз на тыдзень маглі збірацца людзі нацыянальных пазіцый. Мы не супраць, каб прыйшлі і нашыя праціўнікі, каб з імі дыскусію праводзіць – глядзіш, і з гэтых праціўнікаў праз дзве-тры сустрэчы ўжо былі б людзі, якія б станавіліся на нашыя пазіцыі.

Ужо не раз мы спрабавалі праз адміністрацыю Лукашэнкі дамагчыся такога права, каб стварыць інстытут па вывучэнні праблем захавання беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці. Яе ж няма, яна размываецца! Калі б быў такі інстытут, у які б на два гады ці на тры, ды ці нават на год, набіралі  людзей - глядзіш, са ста чалавек дзесяць пасля першага году навучання станавіліся б на пазіцыі беларускасці. А потым новы набор са ста чалавек на наступны год. І гэтыя людзі вакол сябе ствараюць асяроддзе і пачынаюць нешта рабіць. Дзяржава ў гэтым не зацікаўленая, яна радая, што на яе ніхто па-сур’ёзнаму не ўплывае, і таму яна спакойна працуе.

Вось сёлета выбары былі – сур’ёзных артыкулаў не было, дзе б крытыкавалася нацыянальная, культурна-моўная палітыка сучасных уладаў. Крытыкавалі, што з кватэрамі няладна, тое, сёе, а вось самае галоўнае, на чым трымаецца нашая нацыя – гэта культурна-моўны базіс – не асвятлялася, і ў дакор ураду не ставілася, што ён запусціў гэтую сферу. А каб нашыя апазіцыйныя газеты як след гэтую праблему за паўгода, а то і за год выносілі на старонкі – яшчэ не вядома, чым бы закончыліся выбары. Але нашыя самыя апазіцыйныя газеты – неяк яны ці не ўмеюць, ці не жадаюць як след разабрацца ў гэтай праблеме. І такіх выбараў, як гэта сёлета было, такой непадрыхтаванасці яшчэ не сустракалася. Дык тады, трэба думаць, у чарговыя выбары мы яшчэ слабейшыя будзем нацыянальныя пазіцыі…

Я лічу: трэба, каб кожны год “Бацькаўшчына” праводзіла якое-небудзь знакавае мерапрыемства, і каб уся яе дзейнасць на працягу года была сканцэнтравана на гэтым мерапрыемстве. Яго неабавязкова праводзіць у Беларусі. Яго можна правесці ў Вільні, у Беластоку, можа нават у якой-небудзь заходнееўрапейскай краіне. Грамадскія арганізацыі гэтых краін павінны былі б садзейнічаць нам у вырашэнні нашых нацыянальных справаў. Так, раз у 4 гады мы праводзім з’езды на высокім узроўні. Але на гэтых з’ездах што мы можам зрабіць? Мы робім справаздачу ў самых сціслых формах, расказваем, што было зроблена за чатыры гады. Ці ж раскажаш ты ўсё ў якім-небудзь дакладзе на 45 хвілін? А затым пачынаюцца выступы людзей з месцаў, кожны гаворыць пра свае праблемы. І тут усё-ткі з’езд не заменіць штогадовых знакавых мерапрыемстваў, як бы ён дасканала ні быў падрыхтаваны і праведзены. Сярод такіх знакавых мерапрыемстваў я лічу, што можна было б абмеркаваць стан нацыянальнай беларускай адукацыі ў прыбалтыйскіх дзяржавах. Там праблем нямала, і сама дзяржава незацікаўленая садзейнічаць нацыянальнай сістэме адукацыі сваёй прыбалтыйскай дыяспары, бо яна тут у сябе нічога не робіць. Але затое разгляд гэтай праблемы ў Прыбалтыцы дае магчымасць выйсці на метраполію, уплываць на дзяржаўныя ўлады самой Рэспублікі Беларусі. Хтосьці з іх абавязкова скажа, што ў нас, маўляў, паніжаная зацікаўленасць людзей, таму што ў вас яе няма. І нават хай будзе чалавек добра падрыхтаваны ў нацыянальным плане, а прыедзе ў БДУ – будзе толькі на рускай мове вучыцца.

Нам трэба было б старацца ўкліньвацца ва ўладныя структуры, а калі яны не даюць – біць у званы праз розныя СМІ - маўляў, у нас была яшчэ адна спроба выйсці на адміністрацыю, пагаварыць аб праблемах нашай дыяспары, але нас так і не дапусцілі. Хоць гэта будзе надрукавана не ў афіцыйных газетах, да адміністрацыі гэта дойдзе. Ім будзе не па сабе, калі рэгулярна будуць ісці гэтыя званочкі. З нейкай спробы яны прымуць - але туды трэба ісці падрыхтаваным, бо там людзі ёсць тэарэтычна падрыхтаваныя, і яны могуць так павесці гутарку, што не знойдзеш пра што і гаварыць з імі.

Яшчэ ў якасці знакавых мерапрыемстваў можна было б прапанаваць абмеркаванне захавання нацыянальнай ідэнтычнасці беларусаў на Еўраазіяцкай прасторы, таму што там вялікія страты ёсць. Супраць гэтага мерапрпыемства адміністрацыя Лукашэнкі не можа выступіць, таму што яны не раз заяўлялі, маўляў, мы захаваем нацыянальную ідэнтычнасць, і нават сам Лукашэнка казааў, што нам гэта важна, гэта ж сведчанне суверэннасці краіны… А вот давайце разгледзім гэтую праблему! І калі б “Бацькаўшчына” ўзялася за гэта і ўплывала на адміністрацыю – уяўляеце, як бы павялічваўся яе аўтарытэт?

Я лічу, што нам трэба збірацца не толькі на справаздачныя сустрэчы, але часцей. Трэба звяртацца да калектыўнага розуму, гаварыць паміж сабой, каб да чагосьці прыйсці, бо ў нас у радзе людзі з багатым вопытам. А працы ў нас - непачаты край.

Інфармацыйны цэнтр МГА “ЗБС “Бацькаўшчына”