Пятая дыскусія кампаніі «Будзьма беларусамі!» была прысвечаная разгадванню беларускага нацыянальнага коду і сталася, бадай, самай ажыўленай і вострай за ўвесь цыкл. Ці можна ўвогуле казаць пра існаванне беларускай нацыі? Як адрозніць беларуса, сустрэўшы яго на курорце? І ці памяркоўнасць – адмоўная рыса? Разбіраючы беларускі канструкт на кампаненты, удзельнікі згадалі і Радаўніцу, і філасофію, і памкненне беларусаў да мімікрыі, і анекдоты пра партызанаў.

«Мы, беларусы, мірныя людзі»

Калі ідзецца пра нацыянальнае, гутарка, як вядома, можа лёгка сарвацца з ланцугу ветлівасці і спакойнага абмеркавання. У прасторы «ЦЭХ» адразу адчувалася нейкая нявыказаная напружанасць. Але пачалося ўсё міралюбіва. На экране задорна затанчылі чалавечкі з «будзьмаўскага» мульта, у якім перад вачыма пралятае ўся беларуская гісторыя. Каардынатар «Будзьма беларусамі!» Алена Макоўская расказала, што ў 2009 годзе кампанія звярнулася да лабараторыі «Новак», каб упершыню за ўвесь постсавецкі час правесці сацыялагічнае даследаванне і даведацца, што ўяўляе сабой сярэднестатыстычны беларус і якая ў яго нацыянальная ідэнтычнасць. На пытанне, якая рыса вызначае беларусаў, людзі называлі памяркоўнасць. Але самі рэспандэнты не лічылі сябе памяркоўнымі, казалі, што яны паспяховыя і маюць актыўную жыццёвую пазіцыю. «Атрымліваецца, што стэрэатыпы, створаныя за савецкім часам у выніку вонкавых працэсаў, сёння ўжо ўступаюць у супярэчнасць з нашым уяўленнем пра саміх сябе, – лічыць Алена Макоўская. – Каб акрэсліць шлях нашага развіцця, зразумець, куды мы ідзем, вельмі важна вызначыць, дзе мы знаходзімся, хто мы і з чаго ўтварыўся наш культурніцкі код».

Быццам жывое пацверджанне якраз непамяркоўнасці і гарачнасці беларусаў, калі справа тычыцца прынцыпаў, з залы паўстаў спадар і папрасіў слова. Ім аказаўся архітэктар Вадзім Пракопчык, які палка запатрабаваў выдаліць з залы аднаго з удзельнікаў дыскусіі, філосафа Аляксея Дзерманта, абвінавачваючы яго ў спавяданні «нацызму нямецкага кшталту, расізму», а таксама ў адкрытай падтрымцы інтэграцыі з Расіяй і працы супраць беларускага нацыянальнага руху. “І гэты чалавек выступае экспертам у дыскусіі пра нацыянальную ідэнтычнасць? Ці запрашаюць у царкву на абмеркаванне слова Божага, каб пачуць іншы погляд, д’ябла?” – выгукнуў Пракопчык і паспрабаваў самастойна выцягнуць Дзерманта за дзверы, але мадэратар Усевалад Сцебурака аказаўся не толькі шоуменам і паэтам, але і неблагім ахоўнікам, умудраючыся прамаўляць нешта ў мікрафон і адной рукой утрымліваць удзельнікаў на небяспечнай адлегласці. Тым не менш Аляксей Дзермант застаўся сядзець на сцэне, Вадзім Пракопчык з абурэннем пакінуў залу, а потым і заяўлены спікер дыскусіі паэт, публіцыст і дызайнер Міхал Анемпадыстаў, які сказаў, што прыйшоў сюды не спрачацца, а размаўляць з аднадумцамі. «Вось толькі што мы пабачылі разбіванне стэрэатыпаў, калі беларусы, мірныя людзі, гатовыя падратаваць адно аднаго на кавалкі», – паспрабаваў улагодзіць атмасферу Сцебурака. Месца Анемпадыстава заняў аптымістычны чалавек з залы, які прадставіўся Ігарам Скрыпкам.

«Падыміце рукі, хто лічыць беларусаў нацыяй»

З расшыфроўкай нацыянальнага коду беларусаў адразу не задалося, занадта складаным было пытанне. Суразмоўцы хапаліся за галовы, калі вядоўца прасіў іх паразважаць пра вызначальныя каштоўнасці альбо заводзіў гаворку пра нацыянальную самасвядомасць. “Я спрабаваў прааналізаваць нацыянальны код з пункту гледжання аксіялогіі, але звязаць яго з каштоўнасцямі ў шырокім сэнсе, у тым ліку са свабодай, ведамі, гуманізмам, дэмакратыяй, у мяне не атрымалася, – сказаў лідар гурта “Палац” Алег Хаменка. – Што тычыцца нацыі, тут яшчэ складаней. Падыміце рукі, хто лічыць беларусаў нацыяй”. У зале з’явілася некалькі рук, але тыя ж людзі ўзнялі іх і на пытанне, “хто лічыць, што беларуская нацыя не сфармавалася”. У выніку мадэратар змушаны быў проста адкласці тэчку са сцэнарам дыскусіі, і гутарка пацякла па іншым сцэнары.

Алег Хаменка прапанаваў разглядаць культурніцкі код як працэс і вывучаць яго на ўзроўні толькі пасляваенных пакаленняў: “У часы Напалеона дзевяць з дзесяці беларусаў загінулі, у часы Першай сусветнай вайны мы страцілі кожнага трэцяга, а далей па сутнасці ўся нацыянальная эліта – больш за 95 адсоткаў усходнебеларускіх паэтаў, празаікаў, святароў было выразана. Таму пра нацыянальныя адметнасці беларусаў мы можам казаць на ўзроўні апошніх двух пакаленняў. Нават нашыя дзяды ўжо зусім адрозныя ад нас – калі я запісваў фальклор, то зразумеў, што мы з дзядамі ўжо не супадаем па шэрагу пазіцый”.

Пісьменнік Альгерд Бахарэвіч расказаў, што для праекта на Радыё “Свабода” яму трэба было напісаць пра 100 каштоўнасцяў Беларусі, і ён з дапамогай жонкі справіўся з гэтай задачай: “Там было ўсё – і трактар “Беларусь”, і Купала з Коласам, і дранікі, і нават Свінтус Грандыёзус”. На яго думку, вельмі важна пры вызначэнні культурнага коду адкінуць стэрэатыпы.

Аляксей Дзермант, які гэтым вечарам быў увасабленнем цёмнай сілы, нарэшце ўзяў мікрафон: “Я згодны, што варта разглядаць перыяд ХХ стагоддзя, перыяд мадэрну нацыі. І ў разуменні нацыянальнага коду беларусаў ёсць два асноўныя моманты. Каранішча, з якога нацыя ўзрасла, – тутэйшасць. Беларуская нацыя тэрытарыяльная, і таму не гісторыя і не мова сталі вызначальнай асновай нацыянальнай ідэнтычнасці, як у літоўцаў ці ўкраінцаў, а менавіта прывязка да сваёй зямлі. Другі момант, магчыма, спрэчны – гэта работа, тут я адсылаюся да прац нямецкага мысляра Эрнста Юнгера, які напісаў працу “Гештальт рабочага”, дзе назваў работу асноўным лейтматывам ХХ стагоддзя, калі тэхніка і мадэрнізм апанавалі свет. Беларусы ўключыліся ў гэтую работу, якая ўяўляе сабой не толькі прамысловасць, а і навуку, спорт, вайну, адпачынак, татальную дзейнасць чалавека ХХ стагоддзя. Ёсць тры аспекты работы, якія сфармавалі сучасную Беларусь: рэвалюцыя, вайна і пасляваеннае аднаўленне. Цяпер мяняецца сам характар работы, але гэтыя два элементы застаюцца”.

“Што да беларускіх антыкаштоўнасцяў – немагчымасць пачуць іншага, мы сёння гэта пабачылі”, – сказаўДзермант, спрабуючы вярнуцца да інцыдэнту ў пачатку дыскусіі, але яго хутка перапынілі.

“Мне здаецца, што беларусы – некраманты”

Ігар Скрыпка: “Нацыя – гэта канструкт, у які ўваходзіць агульнае для многіх людзей – гэта і ўрокі гісторыі ў школе, і перадачы па беларускім тэлебачанні, і апазіцыйныя мітынгі, то бок агульныя культурныя коды могуць як аб’ядноўваць так і раз’ядноўваць людзей”.

Альгерд Бахарэвіч: «Мне страшэнна падабаецца думка, што нацыя – гэта калі людзі ў дзяцінстве чыталі адны і тыя ж кнігі і глядзелі адны і тыя ж мульцікі».

Алег Хаменка: «Сюды ж дадаюцца і песні, якія мы можам разам спяваць. Я як саджуся са сваімі палацаўскімі хлопцамі, спачатку штук дзесяць беларускіх песень паспяваем, а потым як троху напіваемся, то ўжо тады і «Взвейтесь кострам, синие ночи», і «Д’артаньяна», і «Чабурашку» можам. І гэта таксама нас яднае».

Алег Хаменка працягнуў: «Народ – гэта людзі, якія наладзілі адносіны паміж супляменнікамі. Нацыя ж – сукупнасць, якая знаходзіць варыянты адносін з іншаземцамі. Пакуль я не бачу, каб Беларусь была прадстаўленая ў свеце са сваімі ўнікальнымі поглядамі, унікальным ладам жыцця. Таму ў мяне ўзнікае сумнеў, што мы нацыя.

Вось вы сустрэнецеся на курорце ў Крыме беларуса, па чым вы яго пазнаеце? Ой, не, у Крыме ўжо не сустрэнецеся, ну, у Турцыі. Кажуць, што беларусы вельмі белыя і смаркатыя. Толькі гэтым? Нічога іншага я пакуль не бачу.

У чым нашая ўнікальнасць? Хіба ў тым, што Радаўніцу ў нас святкуюць больш шырока, чым Пасху. У мяне бывае адчуванне, што беларусы – некраманты, настолькі яны адданыя сваім пагостам. Дзяды нам забараняюць, на святкаванне Купалля дамам культуры вылучаюць 47 тысяч, яны набываюць шарыкі і ўпрыгожваюць імі клуб, вось і ўсё Купалле. Але вось гэтая прывязанасць да магіл – тое беларускае, чаго здаецца няма ў іншых краінах».

Альгерд Бахарэвіч: «У разуменні немцаў чалавек, які прыязджае некуды, гаворыць па-расійску, але пры гэтым не пакідае пасля сябе смецця, не п’е гарэлкі на галоўных плошчах, не крычыць, – альбо беларус, альбо ўкраінец. Але хутчэй за ўсё беларус».

Алег Хаменка: «Яшчэ з Санкт-Пецярбурга бываюць такія».

Ігар Скрыпка: «Я аспрэчу чысціню. Куды б ты ні забраўся, у любы беларускі лес ці на выспу, паўсюль знойдзеш пустую бутэльку з-пад піва. Але сказаць я хачу пра больш важныя і падставовыя рэчы. Калі гаворым пра нацыянальны код, то кажам «мы», але гэта няправільна. Нацыя – гэта не «мы», нацыя – гэта «я». Я беларус, і пакуль ёсць я, ёсць беларуская нацыя. Можа быць, ёсць яшчэ хтосьці, але я – дакладна».

Алег Хаменка параіў успрымаць сваю краіну не як дзяржаву паміж Польшчай і Расіяй, а наадварот, зыходзіць з таго, што Беларусь – гэта цэнтр, а побач іншыя краіны: “Не мы паміж імі, а яны вакол нас”.

«Беларусь – Белая Вільня з атамным сэрцам»

Аляксей Дзермант апусціў рамантычны пафас выказванняў, скіраваўшыся некуды ў тэхнакратычныя мары і намаляваўшы сваю ўтапічную (ці антыўтапічную) Беларусь.

Аляксей Дзермант: «Беларусы – нацыя інжынераў, а цяпер ужо праграмістаў. У гэтым ключы больш цікава шукаць перспектыву. Калі гісторыя і мова – складнікі, вакол якіх фармаваліся нацыі ў ХІХ–ХХ стагоддзях, то цяпер для нацыяў найбольш важны акурат вобраз будучыні. Мне бачыцца такая карцінка сучаснай Беларусі, дзе людзі з інжынернай адукацыяй рэалізуюць, напрыклад, тры праекты: Парк высокіх тэхналогій, дзе будуць штампаваць праграмістаў, абышоўшы афіцыйную сістэму адукацыі, атамная электрастанцыя і трэці кітайска-беларускі парк. Я не даю ім маральнай ацэнкі, а то зараз зноў уздымецца буча. Між іншым, я за атамную станцыю. У звязку з гэтым у мяне ўзнік сцэнар беларускай будучыні, які я назваў Белая Вільня. Гэта горад атамшчыкаў і інжынераў, што працуюць у Астраўцы, а адпачываць яны будуць ездзіць у Вільню.

“То бок Беларусь – гэта новая Вільня з атамным сэрцам”, – Дзермант прамовіў апошнюю фразу з усмешкай, назіраючы, як іншыя ўдзельнікі дыскусіі ўжо скаланаюцца ад смеху.

Алег Хаменка: “Большасці тых, хто працуе ў высокіх тэхналогіях, Беларусь сёння нецікавая. Яны лічаць сябе людзьмі свету і больш хочуць амерыканскі ці англійскі пашпарт. Іншая рэч, што іх тут утрымлівае якраз Радаўніца, родныя магілы.

Але сумна, калі менавіта гэтыя людзі будуць вызначаць нашую будучыню. Бо толькі калі будзе развівацца філасофія, чалавецтва зможа рабіць дасягненні і адкрыцці”. Без філасофіі не будзе нічога, таму мне сумна, калі мае студэнты не могуць назваць жывых беларускіх філосафаў”.

“Траўма – галоўная беларуская рыса”

Сяргей Харэўскі: “Адна з самых адметных беларускіх рысаў – гэта траўма, якая пераходзіць з пакалення ў пакаленне. Нашыя дзяды нарадзіліся і выраслі ў часы прыгону, перажыўшы тры акупацыі, бацькі нарадзіліся падчас сталінізму. Адсюль усе нашыя рысы: мімікрыя, жаданне не вылучацца, не пакідаць смецця за мяжой, хоць вакол нашых пасёлкаў брудна, традыцыя калабарацыі ў самым шырокім сэнсе, традыцыя не быць прынцыповым, каб захаваць жыццё. Траўма яшчэ і з тае прычыны, што мы невялікая нацыя і невядома, ці ёсць у нас мова. Да таго ж, усё гэта яшчэ прысыпана Чарнобылем. Фактычна з 1991 года па сённяшні дзень частка беларусаў жыве ў стане стрэсу. Яны не прывыклі да сваёй ролі ў свеце, таму тэлебачанне глядзяць расійскае, фільмы, вядома, лепш амерыканскія, а рэчы набываюць за мяжой. Таму перад літоўскімі ўрбаністамі на поўным сур’ёзе сёння стаіць праблема, што Вільня ператворыцца ў піўбар для Мінска».

Альгерд Бахарэвіч: «Мне здаецца, што адсутнасць гэтай велічы, тое, што беларусы не гатовыя паміраць за сваіх герояў – гэта нас ратуе. Беларусы не ходзяць на барыкады, мы не прэтэндуем на чужыя тэрыторыі, мы не гатовыя ствараць такіх герояў, якія павядуць нас да канца. І за гэта я беларусаў вельмі люблю».

Беларускі нацыянальны кот

Мікрафон перайшоў у залу Пятру Пятроўскаму, кіраўніку кансерватыўнага цэнтра NOMOS, які сказаў, што беларускай нацыянальнай ідэяй з’яўляецца дзяржаўнасць, а антыкаштоўнасцю – анархізм і хаос. «Хто галоўныя героі беларускіх казак? Вітаўт, Усяслаў Чарадзей, але ніякі не анархіст», – сказаў ён, у зале зашушукаліся, спрабуючы згадаць казкі з Вітаўтам.

«Для мяне галоўным героем беларускіх народных казак быў і застаецца кот», – сказаў Бахарэвіч.

«Дык вось ён які – беларускі нацыянальны кот», – падхапіў Алег Хаменка.

Пасля гэтага гутарка канчаткова разняволілася і рэзка збочыла ў казкі ды анекдоты пра беларусаў.

Культуролаг Ягор Сурскі расказаў вядомы анекдот: «Адзін беларус – партызан, два беларусы – атрад партызанаў, тры беларусы – атрад партызанаў са здраднікам. Анекдот мае працяг: тут дзеянне адбываецца ўначы, а калі днём, то партызан мяняецца на паліцая».

Далей з залы сыпаліся беларускія побытавыя адметнасці: гледачы не забыліся і пра ўсюдыісную шуфлядку, нехта сказаў, што беларуса заўжды пазнаеш па сланцах і красоўках. Удзельнік дыскусіі Канстанцін, які паведаміў, што ў Беларусі жыве толькі апошнія 10 гадоў, адзначыў імкненне будаваць двухметровыя платы вакол бульбы: “Беларусь можна падзяліць на колькі заўгодна частак, але ніхто не заўважыць гэтага, бо кожны жыве за сваім плотам, сваёй гаспадаркай”.

Гастранамічны складнік

На развітанне госці паспрабавалі дадаць у цяпер ужо страката акрэслены нацыянальны код па апошнім кампаненце:

Аляксей Дзермант: «Мне здаецца, ёсць адна якасць, якую згадваюць не надта пазітыўна, – памяркоўнасць. У нашым кантэксце яна чамусьці фігуруе як нерашучасць, адсутнасць актыўнай пазіцыі. На расійскую гэта перакладаецца як «рассудительность». Памяркоўнасць – гэта насамрэч усведамленне, што паміж Усходам і Захадам у цябе ёсць магчымасць назапасіць сілы і дасягаць сваіх мэтаў. У ХХ стагоддзі мы атрымалі нацыянальную дзяржаўнасць, я думаю, у ХХІ, будучы памяркоўнымі і разумнымі, мы таксама дасягнем новых мэтаў”.

Альгерд Бахарэвіч нагадаў пра важнае, бы прачыніў дзверы ў цёплую беларускую хату: “Ніколі мы нічога тут не вызначым. У нацыянальным кодзе ёсць вельмі важны гастранамічны складнік. Пра такія рэчы трэба гаварыць, расклаўшы скварачкі, дранікі, гарэлачку. Інакш плёну няма”.

Аляксандра Дорская

Фота: Аляксндр Ждановіч