Алег Латышонак пра беларускую ідэю і Каліноўскага (гутарка з Янам Максімюком)

Алег Латышонак — гісторык, старшыня Беларускага гістарычнага таварыства ў Польшчы, прафесар на гістарычна-сацыялагічным факультэце Універсітэта ў Беластоку. Актыўны дзеяч палітычна-грамадскага жыцця беларускай меншасці на Падляшшы. Апублікаваў, сярод іншага, кнігі «Białoruskie formacje wojskowe 1917–1923» (Беласток, 1995), «Od Rusinów Białych do Białorusinów. U źródeł białoruskiej idei narodowej» (Беласток, 2006), «Жаўнеры БНР» (Беласток-Вільня, 2009), «Нацыянальнасць — Беларус» (Беласток-Вільня, 2009).

ПАТРЭБНАЯ ІДЭЯ

Ян Максімюк: Алег, ты не супраць, каб у гэтай нашай размове я звяртаўся да цябе «на ты»? Неяк няёмка гаварыць «на вы» да чалавека, з якім я знаёмы гадоў 25, а то і болей... А з другога боку — хто ведае? Ты нам патрэбны ў Cafe Europa як гісторык і прафесар, а да прафесараў наогул звяртаюцца «на вы»... Алег Латышонак: Ты вырашай... Максімюк: Добра. Я хацеў бы пачаць нашу размову з даволі эфемернай тэмы, якой ты прысвяціў кучу свайго прафесійнага часу. Я маю на ўвазе гісторыю беларускай нацыянальнай ідэі. Скажы нам спачатку, што гэта такое — беларуская нацыянальная ідэя — і навошта яна беларусам патрэбная, калі наогул патрэбная? Латышонак: Само пытанне, ці такая ідэя патрэбная, ставіцца ўжо ў такім кантэксце, што яна ўсё ж мае нейкае значэнне і павінна кудысьці весці нацыю або народ. Я даследаваў беларускую нацыянальную ідэю проста як ідэю існавання беларускай нацыі. Мяне цікавіла перш за ўсё, хто гаварыў, што такая нацыя існуе, калі такое гаварылі і якім чынам уяўлялі сабе беларускую нацыю. Але — гэтая тэма зусім не цікавіла мяне ў кантэксце адказу на пытанне «што рабіць?».

 
ХТО ПЕРШЫ ПРАМОВІЎ «МЫ БЕЛАРУСЫ»?

Максімюк: Ці знайшоў ты пункт у часе і канкрэтнага чалавека, ад якіх беларуская нацыянальная ідэя ўзяла свой пачатак? Інакш кажучы, ці была асоба, пра якую можна сказаць, што яна першая заявіла, што беларусы — гэта нацыя, а не толькі мужыкі, якія працуюць на пана?

Латышонак: Не было такой асобы. Узнікненне беларускай нацыянальнай ідэі — доўгатрывалы працэс. Таму я сцвярджаю, што гэтая ідэя мае арганічнае паходжанне. Яна не з'яўляецца нейкай канструкцыяй ці нейкім праектам у тым сэнсе, што нехта адзін або група інтэлектуалаў прыдумалі сабе нацыю, заявілі пра гэта ўголас і сталі гэтую нацыю ствараць. Гэтая ідэя ўзрастала практычна цягам усяго ХІХ стагоддзя. Былі людзі, якія адзначалі, што існуе нешта такое як «беларускі народ» (у такім значэнні, на якое палякі маюць слова «lud»)... Вось у пачатку ХІХ стагоддзя расейскія дзекабрысты выказвалі меркаванне, што беларускі народ не саспее да стадыі нацыі, таму некаторыя з іх былі гатовыя падзяліць гэты народ з палякамі. А іншыя проста лічылі, што беларускі народ — частка «вялікага рускага народу». І так гэта паволі рухалася ўперад. Вызначаліся моўныя прыкметы беларускага народу, акрэсліваліся яго этнаграфічныя асаблівасці, яго звычаі. Але ўсё гэта рабілі людзі, якія казалі пра беларускі народ — «яны». Упершыню вызначэнне «мы беларусы» трапіла мне ў літаратурным тэксце, змешчаным у падручніку, які царскія ўлады надрукавалі для беларускіх школаў у 1863 годзе. Вось там, у гэтым падручніку — які называецца «Розсказы на бѣлорусскомъ нарѣчіи» — адзін з персанажаў, стараста Янка, кажа «мы беларусы»... Максімюк: Значыць, у 1863 годзе з'явіўся першы пісаны тэкст, у якім выступае самавызначэнне «мы беларусы»? Латышонак: Так. Прынамсі мне асабіста не вядомы ніякі ранейшы тэкст, дзе такое самавызначэнне выступала б. Да таго моманту ўсе пісалі пра беларусаў з пазіцыі «яны беларусы». А там якраз, у чытанцы «Розмова на цментары старосты Янка зъ братчикомъ Хвэдосемъ», з'яўляецца першая асоба, якая кажа пра такую супольнасць як беларускі народ з пазіцыі «мы». Аўтар гэтага тэксту невядомы, і гэты сумны факт у першую чаргу сведчыць пра стан беларускай гістарыяграфіі... Ну але вось, у тым царскім падручніку «Розсказы на бѣлорусскомъ нарѣчіи», у якім пяць тэкстаў на дыялектах, адзін з персанажаў, стараста Янка, упершыню кажа выразна, што мы — не палякі і не рускія, а беларусы... Максімюк: Я думаю, да гэтага падручніка мы яшчэ вернемся. А цяпер я яшчэ хачу запытацца ў цябе пра дакладнейшы час, у якім з'явілася беларуская нацыянальная ідэя. Нават калі прыняць, што нараджэнне беларускай нацыянальнай было доўгатрывалым працэсам, то ўсё ж можна вызначыць часавую мяжу, калі гэтая ідэя набыла больш-менш сучасны выгляд... Латышонак: Гэтай мяжою можна лічыць 1880-тыя гады. Гэта было звязана з эмансіпацыяй нізавых пластоў беларускага грамадства. Патрэбны быў час, каб вырасла хоць адно пакаленне пасля вызвалення сялянаў Аляксандрам ІІ. Я тут не буду арыгінальным, калі скажу, што сучасная беларуская нацыянальная ідэя была выразна сфармуляваная ў асяроддзі пецярбурскага «Гоману» і беларускіх нарадавольцаў. Яны ясна заявілі, што існуе беларуская нацыя, і яшчэ сказалі «чужыя рукі прэч ад Беларусі», што можна лічыць нават нацыяналістычным лозунгам...
ХТО ТАКІ БЕЛАРУС?
Максімюк: Як ты лічыш, у сённяшнім беларускім грамадстве ёсць масавае ўсведамленне беларускай нацыянальнай ідэі як набору нейкіх дэфініцый і фармулёвак, якія адрозніваюць беларуса ад расейца або ад паляка? Інакш кажучы, каго сёння, паводле агульнага ўяўлення, можна лічыць беларусам, а каго не? Латышонак: У сваіх даследаваннях я заўсёды прытрымліваўся прынцыпу, што беларус — гэта дэкларацыя. Калі нехта дэкларуе сябе беларусам, дык ён і ёсць беларусам. Таму я не адмаўляю беларускасці нікому з тых, хто лічыць сябе беларусам. Ніякага набору, пра які ты кажаш, не існуе. У гэтым сэнсе беларусы не з'яўляюцца нацыяй... Максімюк: Не зразумеў... У якім сэнсе беларусы не з'яўляюцца нацыяй? Латышонак: Ну, у тым сэнсе, што існуе нейкі акрэслены набор прыкметаў і уяўленняў пра тое, што значыць быць беларусам. Уяўленні пра тое, што такое беларускасць і быццё беларусам, настолькі розныя, што фактычна немагчыма знайсці адно на ўсіх вызначэнне беларускай нацыі, як у выпадку тыповых еўрапейскіх нацый.
А ХТО ТАКІ БЕЛАСТОЦКІ БЕЛАРУС?
Максімюк: А якім бокам пад гэтую беларускую нацыянальную ідэю падпадаем мы, падляскія беларусы? Тут таксама найважнейшай з'яўляецца асабістая дэкларацыя? Чаму мы з табою беларусы, а не палякі або ўкраінцы? Толькі таму, што мы так лічым? Ці, усё ж, ёсць нейкія іншыя прычыны, з-за якіх мы не можам быць некім іншым? Латышонак: Ну, нас яшчэ аб’ядноўвае пэўны мясцовы дух і супольны досвед. Калі гутарка вядзецца пра беларусаў Беласточчыны, то я лічу іх вельмі адметнай беларускай супольнасцю, у якой нацыятворчы працэс прасунуўся вельмі далёка. Я думаю, што нават у Беларусі няма настолькі аднароднай беларускай супольнасці, як беластоцкія беларусы. У нас няма такіх унутраных падзелаў, як у астатнім беларускім грамадстве. У нас тыя, якія не захацелі быць беларусамі — ну, няхай сабе і беларусамі «польскага ўзору» — проста перайшлі да палякаў. Таму гэтая беластоцкая беларушчына даволі аднародная. І гэта яна нас адрознівае ад беларусаў рознага тыпу ў Рэспубліцы Беларусь. Максімюк: Мы аднародныя — ты сапраўды так думаеш?! Латышонак: Мы даволі аднародныя. Прынамсі такую выснову я раблю са свайго досведу як палітык і як даследнік. Я тут не гавару пра «праваслаўных палякаў» і пра іншых, а толькі пра тых, якія дэкларуюць беларускую нацыянальнасць. Гэта вельмі аднародная група, нягледзячы на свае палітычныя падзелы. Дый гэтыя палітычныя падзелы маюць штораз меншае значэнне для нашага жыцця. Некаторыя лічаць, што беластоцкая беларускасць моцна звязаная з праваслаўем. Найноўшыя доследы не пацвярджаюць гэтага стэрэатыпу. З іх вынікае, што беларускасць на Беласточчыне — абсалютна мадэрнага тыпу. Такія адказы атрымалі ў сваіх апытаннях дасьледчыкі. «Я — беларус» таму, што я адношу сябе да пэўнай традыцыі, звязанай з беларускай нацыяй. Я сам пераканаўся, што тое, што мы з табою гаварылі гадоў 30 таму ў дыскусіях з нашымі царкоўнікамі — менавіта, што праваслаўе на Беласточчыне неабавязкова пратрымаецца даўжэй, чым беларускасць — сёння ўжо відавочнае, як на далоні. У цэрквы сёння ходзіць менш людзей за тых, чые дзеці вывучаюць беларускую мову.
 
АДКУЛЬ НА БЕЛАСТОЧЧЫНЕ ПАЙШЛІ ЎКРАІНЦЫ?
Максімюк: Тут я мушу выказаць адно, на мой погляд, прынцыповае пярэчанне. Не такія мы аднародныя, як гэта можа вынікаць з сацыялагічных апытаньняў. Усе беларусы на Беласточчыне — праваслаўныя, і ніхто гэтага не аспрэчвае. Ці мае праваслаўе наўпроставае дачыненне да нашай беларускасці, ці не — гэта іншая справа, пра якую я не хачу тут гаварыць. Але не ўсе нашы беларусы гавораць на адной мове. Калі прааналізаваць вынікі перапісу 2002 года, дык акажацца, што сярод кожных 10 беларусаў 7 гавораць дома на падляскіх гаворках, 2 на ліцвінскіх (гарадзенскіх) гаворках, а 1 — на польскай мове... Латышонак: Гэта надуманая праблема. Кожны з нас, як помню, гаварыў па-свойму... У сэнсе мовазнаўства гэтыя дыялекты нічым не адрозніваюцца адзін ад аднаго. Наогул усе ўсходнія славяне гавораць на адной мове... Я ніколі спецыяльна не вывучаў украінскай мовы, бо з украінцамі я гавару па-беларуску, а яны гавораць са мною па-ўкраінску... Для мяне гэта дыялекты адной мовы. Тым больш я не бачу істотных розніцаў паміж ліцвінскімі і падляскімі дыялектамі на Беласточчыне. Гэта абсалютна неістотная справа. Я не помню, каб каму калісьці перашкаджала тое, што адзін гаворыць з «дзеканнем», а нехта іншы з «дэканнем». Ніколі не было ніякага бар’еру... Максімюк: Дык я табе прыгадаю адзін бар’ер, пра які ты тут забыўся. У пачатку 1980-х частка беларускіх студэнтаў з Беласточчыны перафармулявала сваю нацыянальную тоеснасць з беларускай на ўкраінскую, і галоўным аргументам гэтай трансфармацыі быў якраз моўны бар’ер. Проста яны ўголас заявілі — з чым ніякі мовазнавец, які на наш моўны свет глядзіць праз прызму бінарнай беларуска-ўкраінскай апазіцыі, не можа не пагадзіцца — што гаворкі каля Гайнаўкі і Бельска значна бліжэйшыя да літаратурнай украінскай мовы, чым да беларускай. Зразумела, калі разглядаць гэтыя гаворкі як інструмент выключна вуснай камунікацыі, то для нашых людзей не мае вялікага значэння, хто як іх класіфікуе. Але калі рэч датычыць пісьмовай мовы, дык тут справа адразу апынаецца на лязе нажа — пісаць можна або па-беларуску, або па-ўкраінску... Ну і частка колішніх беларусаў выбрала сабе новую пісьмовую мову і новую нацыянальную ідэнтычнасць — украінскую. Вось табе і аднародная беларускасць на Беласточчыне... Латышонак: Ну так, але нашы ўкраінцы ўкраінскай літаратурнай мовай не карыстаюцца, а за ўкраінскую мову выдаюць нашы падляскія дыялекты. А найчасцей, як я бачу, яны пішуць па-польску. Самае сур’ёзнае, што я магу сказаць пра падляскіх украінцаў — гэта тое, што яны з'яўляюцца свайго роду беларускай сектай на Падляшшы...
ХТО АДСВЯТКАВАЎ УГОДКІ СТУДЗЕНЬСКАГА ПАЎСТАННЯ?
Максімюк: Давай пакінем гэтую мясцовую тэму і вернемся ў агульнабеларускае рэчышча. Летась выпалі 150-тыя ўгодкі выбуху Студзеньскага паўстання. Перш чым запытаць цябе пра тое, як да гэтай падзеі ставяцца палякі і беларусы, мне цікава даведацца, якія адносіны да Студзеньскага паўстання ў літоўцаў? Ім гэтая падзея дзеля нечага патрэбная ў іхным нацыянальна-гістарычным дыскурсе? Латышонак: Літоўцы ўрачыста адсвяткавалі ўгодкі паўстання 1863 года. Для іх гэтая падзея мае нацыянальную значнасць. Трэба прызнаць, што ў Літве гэтае паўстанне мела даволі масавы характар і нацыянальную афарбоўку. Максімюк: З таго, што я здолеў прачытаць у польскай прэсе з нагоды 150-х угодкаў Студзеньскага паўстання, вынікае, што палякі цяпер глядзяць на гэтую падзею як на нацыянальную катастрофу, якая фатальна падарвала польскія ўплывы ў Літве і Беларусі. Інакш кажучы, палякам лепш было б не падымаць гэтага бунту супраць Масквы. Гэта так, ці мне толькі так падалося? Латышонак: Гэта не зусім так. З аднаго боку правыя кансерватарскія колы, чый голас гучыць сёння ў Польшчы штораз мацней, звяртаюць увагу на рэаліі, якія наступілі пасля паўстання. Гэтае паўстанне, як і папярэднія польскія паўстанні, заўсёды мела шмат крытыкаў, паколькі кожнае прайгранае паўстанне аслабляла і Польшчу, і пальшчызну. Тут, на маю думку, мы маем дачыненне з зачараваным колам. З аднаго боку, як я ўжо сказаў, палякам можна ставіцца да гэтага паўстання вельмі крытычна, але з другога боку тыя, якія пачалі тое паўстанне, на мой погляд, дакладна разумелі, што пройдуць яшчэ 20 гадоў, і палякам ужо не будзе чаго шукаць на ўсходніх землях, асабліва пасля вызвалення сялянства ад прыгону і яго эмансіпацыі ў рускім духу. Так што выбар тады быў невялікі. Калі паглядзець на паўстанне з боку набыткаў і стратаў, дык яно напэўна аслабіла становішча палякаў на ўсходніх землях. Але большасць палякаў ставіцца да гэтай падзеі з вялікай пашанай... Таму і адзначэнне 150-х угодкаў паўстання мела ў Польшчы агульнанацыянальны характар...
А БЕЛАРУСАМ БЫЛО ШТО СВЯТКАВАЦЬ?
Максімюк: А як, па-твойму, выглядала беларуская справа ў святле паразы Студзеньскага паўстання? Якім чынам выбух паўстання, а потым яго здушэнне царом паўплывала на развіццё беларускай нацыянальнай ідэі? Латышонак: Выключна адмоўна. Гэтае паўстанне было зробленае не ў беларускіх інтарэсах. Трэба ўсведамляць сабе, што тады ніякай беларускай нацыі не існавала, таму і ніякага беларускага інтарэсу ў паўстанні не магло быць па вызначэнні. Але калі глядзець на паўстанне праз прызму стратаў і набыткаў для беларускай ідэі, то трэба сказаць, што да паўстання ў Расеі пераважалі славянафільскія настроі, якія праяўляліся, сярод іншага, у дазволе на адукацыю на дыялектах — маларасійскім і беларускім. Гэтымі настроямі выдатна пакарысталіся ўкраінцы, якія паспелі надрукаваць тысячы падручнікаў і адкрыць сетку школаў, у якіх навучанне ўкраінскай мовы было дазволенае на пачатковым узроўні. Тое самае было вырашана ў адносінах да Беларусі, і таму быў надрукаваны гэты падручнік, пра які я ўжо казаў...
ПРА МАЛАВЯДОМЫ ПАДРУЧНІК
Максімюк: Скажы больш падрабязна пра гэты падручнік, таму што я, шчыра кажучы, у ніякага беларускага гісторыка, акрамя Алега Латышонка, нічога канкрэтнага пра яго не даведаўся. Чаму пра яго не гавораць іншыя, а гаворыш ты? Латышонак: У мяне такое дзіўнае ўражанне, што іншыя лічаць гэты падручнік «непатрыятычным», а таму вырашылі, што лепш яго прамаўчаць. Замест таго, каб усебакова вывучаць гэты падручнік, беларускія даследнікі нават не зрабілі ніякага сур’ёзнага аналізу тэкстаў у ім. Агульна пішуць, што ў гэтым падручніку выказваюцца нейкія «западнарускія» ідэі, хоць іх там у самых важных тэкстах наогул няма. Я проста не магу перастаць здзіўляцца, што за навуку развіваюць у Беларусі — кожны займаецца толькі ідэалогіяй, а не даследуе таго, што было! Гэты падручнік ляжыць як камень упоперак дарогі ўсім тым, хто хоча сказаць, што паўстанне 1863 года было карыснае для беларусаў. Як можна назваць карысным паўстанне, якое давяло да падзення пачаткаў беларускага школьніцтва і знішчэння гэтага падручніка, і якое яшчэ рыкашэтам ударыла па ўкраінцах, якім таксама такія школы і падручнікі забаранілі. Максімюк: Які быў наклад гэтага падручніка? Латышонак: Мы не ведаем. Падручнік, а дакладней, зборнік чытанак для дзяцей «Розсказы на бѣлорусскомъ нарѣчіи», быў дапушчаны цэнзурай пад самы канец 1862 году і выйшаў на пачатку 1863... Максімюк: А паўстанне пачалося ў студзені 1863. Былі нейкія шанцы, што гэты падручнік апынуўся ў школах? Латышонак: Я думаю, што не. Гэта, аднак, няясная справа, бо яе, як я ўжо казаў, ніхто не даследуе. Але мне здаецца, што нават калі гэты падручнік быў уведзены ў асветны працэс, то на вельмі кароткі час. Адразу з прыходам Мураўёва гэты падручнік забралі са школаў, і расейскі падыход да беларусаў і ўкраінцаў рэзка памяняўся. Любоў да славяншчыны і дыялектаў была замененая лютай русіфікацыяй. Такі быў асноўны вынік паўстання 1863 года для беларусаў. Максімюк: У гэтым падручніку знаходзяцца два тэксты на гаворках, характэрных для Віцебшчыны, калі не памыляюся, два тэксты на заходнепалескіх гаворках і яшчэ адзін тэкст на нейкай змяшанай гаворцы, якую цяжка ідэнтыфікаваць сходу. Аўтар гэтага падручніка лічыў беларусамі насельнікаў і Віцебшчыны, і Піншчыны? Латышонак: Абсалютна. Ён вызначыў межы Беларусі, і тое амаль дакладна такія, у якіх знаходзіцца сённяшняя Рэспубліка Беларусь. Гэта было зроблена гадоў за 30 да Багушэвіча... Я ўжо не магу чытаць тэкстаў, у якіх пішуць, што межы Беларусі вызначыў Багушэвіч. 30 гадоў перад ім гэтыя межы былі вызначаныя ў школьным падручніку для царскай школы... Паводле гэтага падручніка, самыя першыя беларусы — пінчукі. Гэткае перакананне ўзялося з тагачасных гістарычных уяўленняў. Стваральнікам гэтага гістарычнага міфа быў, на мой погляд, Адам Нарушэвіч, выдатны польскі гісторык родам з-пад Пінску, які лічыў, што Піншчына была прарадзімай крывічоў. І для яго крывічы некалі засялялі ўсю Беларусь, а іншыя плямёны ён выцесніў за межы Беларусі, то бок, за межы ВКЛ...
НАРЭШЦЕ ПРА КАЛІНОЎСКАГА
Максімюк: Давай закруглім тэму паўстання. Мы столькі пра яго нагаварылі, але ні разу не згадалі Кастуся Каліноўскага. Несалідна атрымалася. Мяркуючы па «Мужыцкай праўдзе», Каліноўскі і іншыя кіраўнікі паўстання ў Літве і Беларусі моцна разлічвалі на рэлігійны чыннік у змаганні з маскалямі. Яны апелявалі да рэлігійнага пачуцця беларускіх мужыкоў, супрацьпастаўляючы праваслаўю не так даўнюю іх прыналежнасць да уніі. У праваслаўі, паводле «Мужыцкай праўды» № 6, чалавек «як той сабака, жыве без веры і, як сабака, здохне чартам да пекла». Наколькі эфектыўным было гэтае, кажучы сённяшняй тэрміналогіяй, распальванне рэлігійнай варожасці сярод беларусаў? Шмат праваслаўных мужыкоў паслухала такіх заклікаў і пайшло ваяваць за вяртанне ўніяцкай веры? Латышонак: Толькі на Гарадзеншчыне гэты заклік займеў нейкі водгук. Там прыхільныя ўніяцтву настроі былі наймацнейшыя. Дый на Беласточчыне, у Кляшчэлях, людзі выказваліся за унію яшчэ і ў 1862 годзе. Але гэткая тактыка мабілізацыі сілаў для паўстання, на маю думку, была памылковай у маштабе ўсёй краіны. Ды не ўсе кіраўнікі паўстання падзялялі такія погляды. Калі Людвік Звяждоўскі заняў Горы-Горкі, дык ясна сказаў студэнтам Земляробчага інстытута, што кожны застанецца пры такой веры, якую сабе схоча. І гэта быў прагрэсіўны падыход, калі параўнаць яго з падыходам Каліноўскага. Максімюк: Чаму міф Каліноўскага — змагара з маскалямі — афіцыйна падтрымлівалі ў савецкі час? Калі ён змагаўся за аддзяленне Беларусі ад Расеі, дык навошта такі герой быў патрэбны бальшавіцкай прапагандзе? Бальшавікі ж не хацелі, каб Беларусь аддзялілася ад Масквы, ці не так? Латышонак: Гэта было выяўленне «нацыяналістычных» поглядаў беларускіх бальшавікоў. У гісторыі Беларусі ім трэба было знайсці нейкіх сваіх рэвалюцыянераў, таму на гэтую ролю падышоў Каліноўскі. Тут дарэчы нагадаць, што Студзеньскае паўстанне падтрымлівалі расейскія рэвалюцыянеры. І таму гэтую падтрымку можна было падаць як прыклад польска-расейскага рэвалюцыйнага братэрства. Не забывайма, што мы гаворым пра бальшавіцкую гістарыяграфію, якая займалася не доследам гістарычнай рэчаіснасці, а стварэннем ідэалагічных міфаў. Бальшавікі зрабілі Каліноўскага героем і больш літаратурнай, чым гістарычнай, постаццю. Чытаць «Мужыцкую праўду» бальшавікі не дазвалялі, каб народ не ведаў, за што Каліноўскі насамрэч змагаўся. Ён быў агульна вядомы ў савецкі час як аўтар толькі некалькіх вырваных з кантэксту цытатаў...
 
ДВА БЕЛАСТОЦКІЯ ПОЛЮСЫ
Максімюк: Сёння ўжо кожны можа прачытаць і ўсю «Мужыцкую праўду», і розныя тэксты, гістарычныя і ідэалягічныя, пра Студзеньскае паўстанне. Наколькі табе падаецца імаверным, што Каліноўскі — рымскі католік і люты вораг праваслаўя — можа быць ў агляднай будучыні ўспрыняты як нацыянальны герой агулам беларускага грамадства, веравызнанне пераважнай большасці якога можна вызначыць калі не як праваслаўе, дык прынамсі як «праваслаўны атэізм»? Латышонак: Вось менавіта, для «праваслаўных атэістаў» Каліноўскі назаўсёды застанецца непрымальным. Я ўжо не кажу тут пра сапраўдных праваслаўных вернікаў. Калі б справы веравызнання сталі для беларусаў зусім няважнымі, то агульная акцэптацыя Каліноўскага як нацыянальнага героя была б магчымай. Так як было гэта магчыма ў савецкі час. Але ў рэальнай сітуацыі сённяшняй Беларусі гэта малаверагодна... Я лічу, што Кастусь Каліноўскі і ягоны светапоглядны апанент, «западнарус» Міхаіл Каяловіч, які выступаў супраць каталіцызму і заклікаў да змагання з паўстанцамі — гэта дзве крайнасці, якія нам трэба падаваць як прыклад таго, чаго сёння нельга рабіць у Беларусі дзеля гуртавання нацыі... Неяк так склалася, што і Каліноўскі, і Каяловіч нарадзіліся на Беласточчыне, амаль па-суседску — адзін у Мастаўлянах, другі ў Кузьніцы... Максімюк: І гэтай беластоцкай перасцярогай я прапаную закончыць нашу гутарку. Дзякуй табе за яе.