СПАРТОВАЕ ДЗЯЦІНСТВА
— Калі я нарадзіўся, бацькі атрымалі новую "сталінку" на тагачаснай вуліцы Захарава (сёння — Кісялёва) у цэнтры Мінска. Хадзіў у знакамітую 50-ю школу з матэматычным ухілам. З пяці гадоў займаўся плаваннем. Ды так, што пасля восьмага класа мяне перавялі ў школу алімпійскага рэзерву, што стваралася на базе СШ № 49 на плошчы Калініна. Сярод "непатрэбных" прадметаў, ад вывучэння якіх нас вызвалілі, была беларуская мова і літаратура. Трэніраваліся двойчы на дзень (праплываў 8-9 км штодня), 5-6 разоў на тыдзень. Свету белага не бачыў. Па сваім узросце быў шматразовым чэмпіёнам Беларусі, кандыдатам у майстры спорту. Я валодаў узорнай тэхнікай: мяне нават здымалі на камеру і вучылі іншых плаваць, як я. Аднак аднастайная праца супярэчыць маёй сутнасці. Гады трэніровак гэтак спустошылі псіхалагічна, што яшчэ да 18 год з "вялікім спортам" я развітаўся. І яшчэ доўга ад аднаго толькі паху хлоркі хацелася ванітаваць.
СТРАТА БАЦЬКІ
— Мой бацька Пятро Канстанцінавіч быў наменклатурным работнікам у абкаме партыі. Потым яго прызначылі, ці, як тады казалі, абралі сакратаром парткама БДУ — ён выкладаў адміністрацыйнае права на юрфаку. Падрыхтаваўшы доктарскую дысертацыю, перад абаронай ён паехаў праветрыцца на Алтай. Толькі адзначыў 51 год, быў у добрай форме, займаўся спортам. Раптам прыходзіць жахлівая тэлеграма: таты больш няма. Як выявілася: цягалі ў гарах нешта цяжкае, і ў яго лопнуў сасуд...
Застаўшыся без бацькі ў 16 год, я не ведаў, чым займацца далей. Вагаўся паміж паступленнем на гістфак, журфак і юрфак. Вырашыў ісці па слядах бацькі, бо адчуваў, што памяць аб ім зробіць задачу паступіць больш простай. Гэтак, у 1974-м я апынуўся на юрфаку БДУ.
"МЫ ВЕЛЬМІ СЯБРАВАЛІ З ГАНЧАРОМ"
— Тады існавала практыка прымаць на юрфак людзей са стажам працы ці службы ў войску. Перавага аддавалася тым, хто пасля заканчэння школы нейкі час "пазнаваў жыццё", гэта значыць займаўся чым заўгодна, акрамя вучобы. Юрфак лічыўся кавальняй ідэалагічных кадраў, туды набіралі людзей маральна і ідэалагічна "ўстойлівых". Найбольш вартымі даверу партыі лічыліся асобы рабоча-сялянскага паходжання і, пажадана, з сельскай мясцовасці.
"Вартыя даверу" разумелі, што без асаблівай падрыхтоўкі на "матэматыку" з "фізікай" не трапяць, а для юрфака дастаткова было "правільнай" біяграфіі. У той жа час конкурс для школьнікаў, якіх на курсе было адсоткаў 10, складаў чалавек 16 на месца — траплялі лепшыя з лепшых. Не дзіўна, што і ўзровень курса вельмі розніўся. Пазней, выкладаючы на юрфаку сам, зразумеў, які гэта кашмар! Тады, каб паступіць на юрфак, дастаткова было быць "афганцам". Пачынаеш тлумачыць сур'ёзна для школьнікаў —"афганцы" нічога не разумеюць. На пальцах паказваеш для "афганцаў — школьнікам не цікава...
Тым не менш для наіўнага мінчука навучанне з "несталічнымі", якія ўжо пабачылі жыццё, было вельмі карысным досведам.
Выдатнікам у нашай групе быў Віктар Ганчар, які знік без вестак у 1999-м. Мы былі аднаго ўзросту і сябравалі. З намі вучыўся і Галаванаў, будучы міністр юстыцыі ў Лукашэнкі.
ПАМІЖ УНІВЕРСІТЭТАМ І ПРАКУРАТУРАЙ
— Скончыўшы юрфак, пайшоў працаваць у пракуратуру. Следчы, сабака, пісталет —рамантыка! Аднак пасады следчага не было, таму ўзялі памочнікам пракурора ў пракуратуру Першамайскага раёна Мінска. Потым стаў следчым і старшым следчым у пракуратуры Маскоўскага раёна.
Вельмі цікавы быў досвед, можна кнігу пісаць. Кожны дзень меў справу з забойцамі, гвалтаўнікамі. Але і на псіхіку такія кантакты надта ўплываюць: ты альбо становішся цынікам, альбо сыходзіш. Яшчэ Чэхаў сказаў, што ёсць дзве катэгорыі людзей, якія займаюцца людскімі недахопамі: юрысты і дактары.
Праз тры гады я сышоў з пракуратуры. Вярнуўся ў аспірантуру на сваю кафедру тэорыі і гісторыі дзяржавы і права. Абараніўшы кандыдацкую па тэме "Сістэма заканадаўства саюзнай рэспублікі", застаўся там выкладаць. Гэта былі найлепшыя часы ў прафесійным сэнсе.
СУПРАВАДЖАЮЧЫ ЗАМЕЖНІКАЎ
— Мая маці Ірына Сяргееўна родам з Наваградка, і ў яе, як у многіх беларусаў-"заходнікаў" пасля 1939 года, засталася радзіна ў Польшчы. Мяне не аднойчы запрашалі ў госці. Доўга збіраў даведкі, але ўрэшце атрымаў адмову: маўляў, валасы ў мяне занадта даўгія і ўвогуле я нейкі несавецкі тыпаж.
І вось надышлі апошнія гады 80-х. Я самы малады выкладчык на кафедры тэорыі і гісторыі дзяржавы і права. Калі на юрфак БДУ прыязджалі замежнікі, мяне прасілі іх суправаджаць. Аднойчы наша міжнародніца пытаецца, ці не мог бы я прыняць у сябе ангельку. Я тады якраз развёўся з першай жонкай, жыў у трохпакаёвай кватэры на праспекце Машэрава (сёння — праспект Пераможцаў. — К.Л.). Прыехала лонданская юрыстка. Гасцінна прыняў яе, паказаў Мінск. Па-ангельску тады зусім не размаўляў, але яна размаўляла па-руску. Праз пэўны час даслала мне запрашэнне ў Лондан.
Перабудова была ў самым разгары.
ДОЎГАЯ ДАРОГА НА ЗАХАД
— Паехаў па брытанскую візу ў Маскву. Што там рабілася! Чэргі неймаверныя. Людзі, якія ўпершыню атрымалі магчымасць свабодна выехаць за мяжу, сцякаліся з усіх канцоў Саюза. Многія жылі проста на вакзалах і штодня хадзілі да амбасады, як на працу.
Мне пашанцавала, бо мая маці тады ўжо жыла ў Маскве. Безвынікова хадзіў да амбасады дзён пяць і хацеў ужо на ўсё плюнуць. Маці прапанавала пастаяць у чарзе за мяне. Вярнуўся ў Мінск, а праз тыдзень маці паведаміла, што чарга падыходзіць, можна прыязджаць па візу.
Помню, як кэдэбіст з мінскага АВІР, разглядаючы мой пашпарт, з крыўдай у голасе прамовіў: "Это же надо! Нигде в жизни не был и сразу в Лондон!"
Атрымаўшы транзітныя візы ў краіны Бенілюкса, Польшчу і Германію, у траўні 1990-га я сеў у цягнік. Адчуванне было, нібыта ў космас паляцеў: трэба было перасекчы ўсю Еўропу!
Перасадку рабіў у Берліне. Да наступнага цягніка заставалася некалькі гадзін, таму вырашыў паглядзець горад. Памятаў аповеды аб тым, што на Захадзе не крадуць, ды пакінуў сваю чырвоную скураную валізу наўпрост на пероне.
Час быў эпахальны: нядаўна адкрылі мяжу паміж Усходнім і Заходнім Берлінам, пачаўся разбор Берлінскай сцяны. Навокал была процьма п'яных — ніколі не бачыў столькі нават у Расіі. Мабыць, праз тое, што на мне быў чырвонага колеру гальштук, некалькі разоў чапляліся мінакі, мяркуючы, напэўна, што я камуніст. Гадзін праз пяць вярнуўся на вакзал, а мая валізка стаіць, дзе яе пакінуў...
Далей былі Бельгія, паром у Гарвіч, цягнік у Лондан. Першае ўражанне ад Брытаніі атрымалася неадназначным — нехта запусціў каменем у наша купэ, разбіўшы шкло.
Прыехаў на адзін лонданскі вакзал, а знаёмая сустракала мяне на іншым. Як і ў Берліне, пакінуў валізу, дзе стаяў, і пайшоў шукаць тэлефон. Вяртаюся праз 10 хвілін і бачу ля валізы дваіх напужаных узброеных палісмэнаў — то быў час ірландскага тэрарызму...
Фота Аляксандры Белавокай
"АНГЕЛЬЦЫ РАЗГЛЯДАЛІ, ЦІ ЁСЦЬ У МЯНЕ РОГІ, ХВОСТ І ЧЫРВОНАЯ ЗОРКА Ў ІЛБЕ"
— Рыхтык у той час у Лондане праходзіў устаноўчы з'езд Брытанска-савецкай прававой асацыяцыі, куды праз новую ангельскую знаёмую запрасілі і мяне. Іншых савецкіх праўнікаў там не было. Таму ўсе імкнуліся са мной пагутарыць, уважліва разглядалі, ці ёсць у мяне рогі, хвост і чырвоная зорка ў ілбе. Па-ангельску я тады размаўляў зусім кепска, слаба разумеючы, што адбываецца. Людзі прыемныя, усе ўсміхаюцца —і я ўсміхаўся ў адказ.
Праз некалькі дзён знаёмая кажа, што са мной хочуць сустрэцца прадстаўнікі некалькіх вядучых юрыдычных кантор Лондана. Ужо пасля зразумеў, што хадзіў на інтэрв'ю наконт магчымага працаўладкавання. Мне патлумачылі, што "жалезная заслона" апускаецца, з'яўляюцца новыя магчымасці, якія б яны хацелі выкарыстаць. "Вы займаецеся камерцыйным правам, а я тэарэтык", — кажу ім. — "А ў вашай краіне і не існуе камерцыйнага права". — "Я ангельскай мовы не ведаю", — кажу. — "Дык у вас ніхто яе не ведае". Цікава, што я ўпіраўся, а яны ўгаворвалі. Ужо значна пазней мне патлумачылі: "Мы баяліся, што тыя, каго прапануе савецкі бок, акажуцца альбо агентамі, альбо сваякамі чынуш. А ты чалавек з ніадкуль".
Я з'ездзіў у Оксфард, паплаваў у Тэмзе і паехаў у Мінск з шырока расплюшчанымі вачыма. Праз некалькі тыдняў мне прыйшлі лісты ад трох гэтых кампаній з прапановай працаўладкавацца. Тэлефаную ангельскай знаёмай. "Я пра такія канторы і марыць не магу!" — сказала яна, параіўшы кампанію "Allen & Overy", што стаяла крыху па-над усімі іншымі.
У АДНОЙ З НАЙЛЕПШЫХ ЮРЫДЫЧНЫХ КАНТОР ЛОНДАНА
— Я разумеў, што гэта не зусім тое, чым я займаўся, але магчымасць надарылася ўнікальная. З іншага боку, я не хацеў страчваць працу ва ўніверсітэце: хто ведае, як у тым Лондане атрымаецца? У нас на кафедры працавалі добрыя людзі. "Табе ж, — кажуць, — у любым разе трэба праходзіць стажыроўку. Звычайна мы накіроўваем людзей у Акадэмію навук. Давай аформім твой выпрабавальны тэрмін у Англіі як стажыроўку".
У верасні стаў актыўна вучыць ангельскую мову з рэпетытарам, і напярэдадні Каляд 1990 года прыехаў у Лондан з працоўнай візай. Тэмпература стаяла плюсавая, ніякага снегу. Пайшоў на калядную вечарыну — дзверы адчыняюць дзве мурынкі ў шортах. Поўны крах стэрэатыпаў.
Я, дарэчы, быў першым савецкім праўнікам у Лондане.
Працаваць было вельмі цяжка, і праблема палягала не толькі ў цяжкасці перакладу праз няведанне мовы. У СССР не існавала многіх юрыдычных канструкцый. Напрыклад, каб патлумачыць сэнс тэрміна "індэмніці", трэба было падабраць некалькі сказаў. Калі мяне прасілі прагледзець кантракт на 100 старонак, я сядзеў са слоўнікамі ў офісе па 16 гадзін у дзень.
Калі "Allen & Overy" пачалі працаваць з нафтай у Сібіры, я стаў ездзіць у Расію. Лятаў таксама у Казахстан, Узбекістан — туды, дзе ніколі не быў, жывучы ў СССР. Потым яны адкрылі офіс у Маскве і накіравалі мяне яго ўзначаліць. Разам з адной французскай фірмай знялі двухузроўневую кватэру ў вядомай савецкай актрысы Наталлі Фацеевай, удавы акцёра Уладзіміра Басава, на тагачаснай вуліцы Горкага (цяпер Цвярская). Плацілі шалёныя на той час для Расіі грошы — тысячы дзве долараў на месяц. Гаспадыня казала, што на такую суму яе дзеці жылі ў Парыжы.
У часы путчу і ГКЧП здымаў кватэру на Чырвонай Прэсне ля Белага дома. Памятаю, выходзіш на балкон — і кулі свісцяць. Адрэналін зашкальваў. Па начах разам з сакратаркай (полькай) хадзілі на барыкады.
Час быў неспакойны. Кожны дзень у некага стралялі, гучалі выбухі. Нам было строга рэкамендавана не карыстацца іншамаркамі, не апранацца на заходні капыл і г.д. Да ўсяго таго, Масква зусім не мой горад. Я люблю шпацыраваць па выхадных, а там гэта немагчыма. Карацей, праз паўтара года папрасіўся назад у Лондан.
У "Allen & Overy" адпрацаваў пяць год. Вельмі падабалася: цудоўнае стаўленне да мяне, прыемныя людзі. Але праца была "не мая". Гвалтаваў сябе, не ўяўляючы, як гэтым займацца далей.
Потым адны нашы кліенты прапанавалі мне работу па нафтавым праекце. Стаў дырэктарам інвестыцыйнай кампаніі, пазнаёміўся з нафтавікамі з Заходняй Сібіры, Цюмені, губернатарам Юрыем Шафранікам, які потым стаў міністрам паліва і энергетыкі РФ. Аднак добрыя часы скончыліся з "перадзелам тэрыторыі". Клан, з якім я працаваў, выціснулі. Добра яшчэ, што не пастралялі.
Потым я стварыў невялікую юрыдычную фірму, у якой працую і сёння. Паралельна кірую некалькімі міжнароднымі праектамі, займаюся кансалтынгам.
"Я ЗАПІСАЎСЯ БЕЛАРУСАМ. СЯСТРА ЗАСТАЛАСЯ РУСКАЙ"
— Якой была ваша нацыянальная свядомасць на момант прыезду ў Лондан?
— Дакладна не на зародкавым узроўні. Бацькі былі рускамоўныя, але маці паходзіла з Наваградка, а там размаўлялі па-беларуску. Бацька — з мястэчка Шумячы, што на Смаленшчыне, але раней гэта была Магілёўская губерня. Цяпер яны там усе нібыта рускія, аднак калі ездзіў высвятляць свае карані, звярнуўся на вёсцы: "Скажите, как Ваша фамилия?" — "Что такое фамилия? А-а, прозвішча!".
Ва ўніверсітэце бацька аднаго з маіх сяброў займаўся кніжным гандлем ды меў стасункі з творчай інтэлігенцыяй. Так я ўпершыню даведаўся пра існаванне іншай рэчаіснасці.
У школьным курсе беларускай літаратуры дазвалялася чытаць усё па-руску. Аднойчы праходзілі "Людзі на балоце" Мележа. Ведаў, што будуць у найбліжэйшы час выклікаць да дошцы, але рускага тэксту не здолеў знайсці — выпала чытаць па-беларуску. І мне так спадабалася! Зусім іншае ўспрыманне: гэта як чорна-белае параўноўваць з каляровым.
Потым я ўвесь час параўноўваў жыццё ў матчыным Наваградку і ў бацькавых Шумячах. Безумоўна, узровень жыцця і бытавой культуры ў Заходняй Беларусі быў у разы вышэйшы. Фарны касцёл, Міцкевіч, Вялікае княства Літоўскае — усё гэта таксама спрычынілася да адказу на пытанне, хто я ёсць.
Бацька пісаўся ў пашпарце "рускі", але любіў Беларусь. Калі надышоў час мне рабіць пашпарт, паўстала пытанне, кім запісвацца. "Падумай, ты тут нарадзіўся, тут жывеш. Калі цябе некуды будуць пасылаць, ты ж гэтую краіну будзеш прадстаўляць", — сказаў ён. Я запісаўся беларусам. Сястра засталася рускай.
Як пачалася перабудова і галоснасць, выкладчыкаў юрфака БДУ сталі запрашаць на радыё і тэлебачанне даваць каментары па юрыдычных пытаннях. Мяне як самага маладога часта пасылалі. Аднаго разу дыктар запытаўся, ці магу я размаўляць па-беларуску. "Без праблем". Хаця мова мая была тады вельмі недасканалая.
Прыехаўшы ў Лондан, адразу пачаў шукаць беларускі цэнтр. На той момант ужо чуў, што адзін з яго кіраўнікоў, айцец Аляксандр Надсан, прыязджаў у Мінск і служыў на Кальварыі.
Апроч таго, у Лондане была радзіна — брат маёй наваградскай бабкі. У 39-м ён, заможны гаспадар і кіраўнік адной з моладзевых суполак, трапіў на Калыму. Затым былі армія Андэрса, баі ў Палесціне, знакамітая бітва пад Монтэ-Касіна. Расшукаў яго дом у лонданскім раёне Хамерсміт, дзе пражыла буйная польская суполка. Потым я прывёз туды маці. Ёй тады было 62 гады, а апошні раз дагэтуль яна бачыла нашага сваяка ў 10-гадовым узросце. Але ён яе адразу пазнаў!
"ЗНАЁМСТВЫ З ПАВАЕННЫМІ ЭМІГРАНТАМІ ПЕРАВЯРНУЛІ МОЙ СВЕТАПОГЛЯД"
— Вы ж, напэўна, былі адным з першых, як цяпер прынята казаць, беларускіх прафесіяналаў у Лондане. Як да вас паставіліся старыя беларусы?
— Мяне вельмі гасцінна сустрэлі айцец Аляксандр і тагачасны старшыня Згуртавання беларусаў Вялікабрытаніі Янка Міхалюк. Паказалі музей, бібліятэку, пачалі запрашаць на імпрэзы.
Помню, на выставе мастака Валера Мартынчыка пазнаёміўся з ангельскім знаўцам беларускай літаратуры Арнольдам Макмілінам. За кілішкам віна кажу яму: "Насамрэч, мне па-руску прасцей размаўляць, чым па-беларуску". І ён чыста па-руску адказвае: "Стыд и срам". Я пагадзіўся.
Беларуская суполка ў той час была вельмі цікавая. Маю на ўвазе прадстаўнікоў паваеннай хвалі. У галаве захрас міф савецкай прапаганды пра "здраднікаў радзімы". У гэта і раней не надта верылася, але ў Лондане я пераканаўся ў адваротным. Вось мой стрыечны дзед — які ён здраднік радзімы?
Старыя беларусы былі вельмі гасцінныя, імкнуліся дапамагчы, запрашалі ў госці. Уразілі прыгожыя несавецкія твары, дагледжаныя бабулі. Для мяне цывілізаванасць грамадства вызначаецца па наяўнасці трох фактараў: калі людзі сталага веку выглядаюць дагледжанымі, сабакі без патрэбы не брэшуць, а кіроўцы не гудуць у клаксоны. Усё гэта я пабачыў у Англіі.
Знайшліся і землякі маці. Некаторыя шчыра распавядалі пра акупацыю, канцлагеры, ганарыліся, што прайшлі ўсю вайну, нікога не забіўшы. Былі і тыя, хто казалі, што паехаць у Беларусь не могуць. Відаць, было нешта на сумленні. Дык яны і выглядалі адпаведна — больш брутальна, гэткія кіношныя тыпажы.
"КОЖНАЯ КРАІНА МУСІЦЬ ПРАЙСЦІ ЭТАП ПЭЎНАГА СТАЛІНІЗМУ"
— Ці змянілася ваша ўспрыманне Беларусі пасля таго, што вы пабачылі ў Англіі?
— Я заўсёды захоўваў надзею, што ў Беларусі з часам многае павінна змяніцца. Адзін з першых брытанскіх амбасадараў у нашай краіне Джэсіка Пірс казала мне, што Беларусь — гэта патэнцыяльная Швейцарыя: высокаадукаванае насельніцтва, індустрыя, інфраструктура, зручнае геаграфічнае становішча...
Глядзіце: беларусы, якія атайбаваліся па вайне ў Брытаніі, былі ў асноўным сялянамі. У іх не было нічога, але за рэдкімі выняткамі ўсе яны прыстойна ўладкаваліся, набылі маёмасць, стварылі сем'і, далі дзецям адукацыю. Нешта ў нашай нацыі ёсць такое: колькі не знішчай, яна здольная да адраджэння.
Часам мне падаецца, што кожная краіна мусіць прайсці этап пэўнага сталінізму, каб лепш зразумець сябе, больш цаніць свабоду, правы і іншыя неад'емныя складнікі дэмакратыі, за якія трэба змагацца.
— Ад'язджаючы з Беларусі ў 1990-м, ці думалі, што затрымаецеся на Альбіёне надоўга?
— Ніколі гэтага не планаваў. Проста надарылася магчымасць пабачыць свет, набыць досвед, які змагу выкарыстаць на радзіме. Падчас аднаго з наведанняў Мінска нават зазірнуў у МЗС Беларусі. "Людзей з тваім досведам у нас няма, — казаў намеснік міністра Бяляеў. — Я табе гарантую пасаду загадчыка юрыдычнага дэпартамента, праз год дашлём амбасадарам у англамоўную краіну". Спакуса пагадзіцца была, але я адмовіўся і ніколі аб гэтым не шкадаваў.
Я зусім не адмаўляю магчымасць вяртання, але не ў гэтых умовах. З цяперашняй уладай мець справы не хачу, а ў прыватным сектары наўрад ці здолеў бы забяспечыць сям'ю.
"БАЦЬКА — БЕЛАРУС, МАЦІ — ЛАТЫШКА, А Я — АНГЕЛЬКА"
— Ваша жонка латышка. Як камунікуеце ў сям'і?
— Антра паходзіць з латышскамоўнай сям'і. Першы час, як мы пазнаёміліся ў амбасадзе Латвіі ў Лондане, дзе яна працавала, размаўлялі толькі па-ангельску. Але яна аднойчы мне паведаміла, што ніколі добра не валодала рускай мовай, а цяпер увогуле баіцца яе страціць і прапанавала папрактыкавацца ў ёй. Дагэтуль так і камунікуем.
З дзецьмі ад самага пачатку мы размаўлялі кожны па-свойму: Антра — па-латышску, я — па-беларуску.
— То бок вы адразу заключылі такую дамову?
— Нават і не дамаўляліся. Было натуральна, што кожны размаўляе на роднай мове. Мы з імі прынцыпова не размаўлялі па-ангельску, бо разумелі, што ангельскую дзеці будуць ведаць лепей за нас. Да таго ж, нашто пазбаўляць іх ведання яшчэ дзвюх моў? Гэта ж багацце! І сорам, калі чалавек з беларускімі каранямі не будзе размаўляць ці хаця б разумець па-беларуску! У першаю чаргу праз мову дзеці ўсвядомяць, што іх карані не з Растова ці Самары.
Цяпер найчасцей я звяртаюся да іх па-беларуску, яны адказваюць па-ангельску. Часам, праўда, выпадае тлумачыць па-ангельску, бо іх беларускі слоўнік даволі абмежаваны. Латышская ў дзяцей вельмі добрая: Антра сядзела з імі ў маленстве, да таго ж уся яе латышская радзіна латышскамоўная, і мы штолета ездзілі ў Юрмалу. Рускую мову дзеці разумеюць, бо ўвесь час чулі нашы з жонкай размовы, але размаўляць па-руску ім цяжка. Аднойчы мая дачка размаўляла ў рыжскай краме. Пачуўшы яе латышскую з ангельскім акцэнтам, прадавачка кажа: "Девочка, говори по-русски". "Я не могу по-русски", — адказала дачка.
У школе дзеці вывучаюць іспанскую і французскую мовы. То бок у іх ужо 4-5 моў, і гэта вельмі радуе.
Фота з сямейнага архіва В.Еўдакімава
— Кім яны сябе адчуваюць?
— Дачка, старэйшая, заўсёды кажа: "Мой бацька — беларус, маці — латышка, а я — ангелька". Гэта адзіная родная для іх краіна, дзе яны нарадзіліся і выгадаваліся. Напрыклад, у Беларусі яны ніколі не былі. Маленькімі я іх везці не хацеў, бо нічога не зразумеюць. Цяпер надышоў час паказаць Наваградак, Мір, Горадню, але гэта не так проста, найперш праз візы. Але яны цікавяцца. У іх на тэлефонах — "Пагоня". Я ўвесь час прывозіў ім з Беларусі кнігі, дубліраваныя на беларускую мову фільмы і мульцікі — што было.
— Як паказаў прыклад паваенных эмігрантаў, іх дзеці, за рэдкім выключэннем, асіміляваліся ды страцілі повязь з Беларуссю. Ці не азначае гэта, што вашы высілкі асуджаны на паразу?
— Паваенныя беларускія эмігранты ў Брытаніі ў большасці сваёй былі вайскоўцамі. Яны браліся шлюбам не з беларускамі. Пры гэтым цяжка працавалі, не заўсёды маючы час на заняткі з дзецьмі... Дзякуй вялікі ім за тое, што падтрымалі тут беларушчыну ў часы забарон і рэпрэсій на радзіме, перадалі яе.
Упэўнены, што сувязь з гістарычнай радзімай найпрасцей захоўваць праз мову. Я размаўляю па-беларуску, бо не хачу згубіцца ў акіяне рускамоўных людзей, стаць адным з соцень мільёнаў мурашоў. Я хачу захаваць сваю ўнікальнасць — нацыянальную, культурную. Я раблю гэта не таму, што Беларусь лепшая за Ангельшчыну. Яна не лепшая, але гэта мая радзіма. Я цікаўлюся сваёй радзімай, яе гісторыяй, культурай, бо я цікаўлюся сабой і цікавы сам сабе.
На жаль, у метраполіі беларуская мова знаходзіцца ў крытычным стане. Мае дзеці да пэўнага часу шчыра верылі ў тое, што беларуская — мова сапраўдная, жывая, штодзённая. Цяпер яны ідуць на беларускія сайты і бачаць там спрэс расійшчыну. Выпадае тлумачыць ім пра русіфікацыю, заняпад. Яны прыходзяць да высновы, што гэта мова адно пэўнай часткі насельніцтва, яна не такая натуральная, як ангельская ці латышская.
Нам катастрафічна не стае моўнага асяродку. На пачатку 2000-х мы ладзілі пры Беларускім рэлігійным і культурным цэнтры імя святога Кірылы Тураўскага ў Лондане нядзельную школку, якую наведвала да 10 дзетак. Але некалькі сем'яў з'ехалі з Лондана, і крытычнай масы не стала.
Не раз сутыкаўся з тым, калі новыя людзі на нашых лонданскіх імпрэзах у прыватных размовах казалі: "Ну что ты, давай по-нормальному, по-русски". Я заўсёды адмаўляўся — нешта ж святое павінна ў нас быць! Людзі дзесяцігоддзямі будавалі гэты храм беларускасці за тысячы кіламетраў ад радзімы. Мы не можам прайсціся па гэтым бруднымі нагамі.
Вярнуся да вашага пытання: нашы высілкі асуджаны ў тым выпадку, калі ў метраполіі не адбудзецца кардынальных змен.
"З ЛІТВЫ МЫ... З ГОМЕЛЯ"
— Ёсць меркаванне, што Лондан ледзь ці не самы спрыяльны горад у свеце для эмігрантаў. Колькі часу вам спатрэбілася для таго, каб пачувацца тут натуральна?
— Утульна адчуваў сябе тут ці не з самага першага дня. Калі я прыехаў, яшчэ існавала старая добрая Англія. Людзі цікавіліся, адкуль я, усе хацелі пагутарыць, запрашалі на ланч. Гэтыя сустрэчы былі пакутлівыя, бо ангельскую мову я разумеў тады кепска, услухоўваўся ў кожнае слова. Потым знайшоў выйсце: калі не разумеў, што кажуць (перапытвацца па тры разы было няветліва), я адказваў фразамі кшталту "О, ясна", "Ага, сапраўды", "Не можа быць!"...
Цяпер, на жаль, да эмігрантаў зусім іншае стаўленне. Іх колькасць даўно перасягнула крытычную мяжу, яны ўсім абрыдзелі.
Брат бабкі маёй жонкі (падчас акупацыі немцы забралі яго ў войска, адкуль ён уцёк, трапіў у амерыканскую армію, потым жыў у Нямеччыне) распавядаў, што немец у параўнанні з ангельцам — сапраўдны хам. Але калі, працуючы побач, дакажаш яму, што ты старанны, адказны працаўнік, ён будзе ставіцца да цябе як да роўнага. Ангелец ад самага пачатку будзе з табой падкрэслена ветлівы, але ніколі не будзе ставіцца да цябе як да роўнага.
Калега па працы, амерыканец, казаў, што ангельцы настолькі лічаць сябе вышэйшымі за астатніх, што папросту не апускаюцца, каб не паказваць гэта.
З аднаго боку, Лондан вельмі касмапалітычны горад; з іншага, па словах майго знаёмага, Вялікабрытанія — краіна клубаў. У клубе ўсе ўсім усміхаюцца, але сваё заўжды будзе сваім, а чужое — чужым. Пры ўсім гэтым Брытанія цудоўная краіна з узорным стаўленнем да асобы.
— Ці часта пасля чвэрці стагоддзя жыцця на Альбіёне ў вас пытаюцца пра паходжанне?
— Часам, чуючы акцэнт, пытаюцца. Напрыклад, мае сыны гуляюць у футбол. На гульнях, трэніроўках, натуральна, размаўляеш з бацькамі. Заўсёды тлумачу, што я з Беларусі. Шмат хто не ведае. "А там у футбол гуляюць?" — пытаюцца. Нехта нешта чуў.
Калі еду ў іншую краіну, заўсёды кажу, што з Англііі, але паходжу з Беларусі. Вельмі не імпануе, калі людзі, тры гады пражыўшы за мяжой, кажуць, што яны ўжо ангельцы ці немцы.
І, дарэчы, калі тлумачу камусьці пра сваю радзіму, пачуваюся не заўсёды камфортна. Я не ёсць вялікім прыхільнікам самой назвы "Беларусь", што стала вынікам пэўнага палітычнага кампрамісу і не вельмі прыжылася ў людской свядомасці. Калі б майму прапрапрадзеду сказалі, што ён беларус, ён бы здзівіўся. Адкрываеш старыя мапы, кнігі, дакументы — паўсюль Літва.
Аднойчы размаўляў з адным з бацькоў на футбольнай секцыі. Ён распавёў пра ўласнае габрэйскае паходжанне і кажа, што продкі аднекуль з Літвы. Высветлілася, што са Слоніма. Адзін з нашых эмігрантаў паваеннай хвалі Сяргей Дзейка неяк распавядаў, што ў тутэйшай краме прадавец, пачуўшы беларускую мову, пачаў цікавіцца, хто такія, адкуль. "З Беларусі". — "А дзе гэта?" — "Паміж Польшчай і Расіяй". — О, дык і мае карані адтуль. Толькі з Літвы мы". — "Адкуль з Літвы?" — "З Гомеля".
ПРА БРЫТАНСКУЮ МАРУ
— З вышыні досведу кіравання дзвюма асноўнымі беларускімі арганізацыямі ў Вялікабрытаніі як ставіцеся да выслоўя "Два беларусы – тры партыі"?
— Ёсць меркаванне, што ВКЛ таму прайграла войны Расіі, што на Усходзе былі жорсткая дыктатура і адзінства, а ў нас — дэмакратыя і спрэчкі. І гэтая шляхецкая вольніца ў негатыўным сэнсе засталася. Мы маем імідж людзей памяркоўных, але вельмі часта мы не здольны на кампрамісы. Найперш гэта тычыцца лідараў. Гэта вынік недахопу палітычнага вопыту, адсутнасці палітычнай культуры. На жаль, у Беларусі няма ўмоў, у якіх людзі маглі б назапасіць такі досвед. Поле палітычнай дзейнасці нагадвае гета.
З прадстаўнікамі старой эміграцыі, як не дзіўна, было прасцей дамовіцца, чым з моладдзю. Але нічога — і цяпер знаходзім кампрамісы ды рухаемся наперад. Мы ўсе расцём, развіваемся і, спадзяюся, разумнеем. Галоўнае, што нам удалося пераняць эстафету ад айцоў-фундатараў беларускіх арганізацый у Брытаніі і прадоўжыць іх справу.
— Ці спраўдзілі вы брытанскую мару?
— Жонка аднойчы запыталася: "Калі ў дзяцінстве мы з бацькамі бывалі на летніх вакацыях у Юрмале, я заўсёды хацела мець там дом. Цяпер у нас там дом ёсць. А ў цябе была ўласная мара?"
Я заўжды марыў пра тое, каб свабодна вандраваць па свеце, знаёміцца з рознымі культурамі, параўноўваць. Каб можна было спыніцца ў гатэлі — не шыкоўным, але прыстойным. Каб выпіць кубачак кавы ў кавярні, калі захочацца. Каб жыць, не лічачы кожную капейку. Адразу гэтага не адчуў, але мара юнака, які сядзеў за жалезнай заслонай, здзейснілася.
Цяпер іншыя задачы: выгадаваць дзяцей, даць ім добрую адукацыю. Мая мара не ангельская, не брытанская, але я спраўдзіў яе ў гэтай добрай краіне. Натуральна, я бачу тут і мноства недахопаў, праз што мне баліць сэрца. А гэта ўжо прыкмета таго, што Вялікабрытанія для мяне даўно не чужая.
Даведка
Васіль ЕЎДАКІМАЎ нарадзіўся ў Мінску ў 1957 годзе. Кандыдат у майстры спорту па плаванні. Скончыў юрфак БДУ (1979) і аспірантуру. Кандыдат юрыдычных навук (1988). Працаваў памочнікам пракурора Першамайскага раёна Мінска, следчым і старшым следчым пракуратуры Маскоўскага раёна Мінска. Выкладаў гісторыю дзяржавы і права на юрфаку БДУ. З 1991 г. — у Лондане. Працаваў у адной з найаўтарытэтнейшых юрыдычных фірм "Allen & Overy" (1991—1996), дырэктарам інвесткампаніі ў сферы нафтавых праектаў. Зараз займаецца міжнародным кансалтынгам. Старшынстваваў у Згуртаванні беларусаў Вялікабрытаніі (1996—1997) і Англа-беларускім таварыстве. Жанаты. Мае трох сыноў і дачку.
