Ці важныя ўвогуле культурныя героі для нацыянальнага самавызначэння або можна адчуваць сябе беларусам і без гонару за Шагала, Быкава, Алексіевіч, Глеба ды Азаранку? Дыскусія, якую кампанія “Будзьма беларусамі!” і Віктар Марціновіч распачалі ў Пружанах, у Брэсце пайшла ў нечаканым кірунку.

(Пачатак дыскусіі ў Пружанах можна пачытаць тут).

Берасцейская нефармальная прастора “Дзедзіч”, дзе ладзяцца культурніцкія сустрэчы, хутка запоўнілася слухачамі. Размова пачалася з дзіўнага пытання: “Якая нам выгада ад таго, што мы будзем адстойваць беларускасць Шагала ды іншых культурных герояў?”.

– Паспрабую адказаць, – задумаўся Віктар Марціновіч. – Падчас вандровак першае пытанне, якое чуеш: “А ты хто?”. Калі кажаш, што ты беларус, пытаюцца: “А што такое Беларусь?” І тады ты задумваешся: а што мы можам прад’явіць? Ну Азаранка, Глеб, а ў культуры што?

“Ніхто не ведае Шагала, а Азаранку ведаюць многія”

– А навошта нешта вышукваць? – імгненна рэагуе хлопец у зале. – Прыязджае да нас аўстрыец, выходзіць на праспект Незалежнасці ў Мінску, у яго пытаюцца: “Ты хто?”. Ён кажа: “Я аўстрыец, Аўстрыя, Моцарт”. А нашыя пытаюцца: “Хто? Ды Моцарт немец, і ты, мабыць, немец!”. Яшчэ пытанне, наколькі чалавек, які цябе сустракае, ведае сусветную культуру. Я жыў год у Англіі, і ніхто там не ведае Шагала, у адрозненне ад Азаранкі, якую ведаюць больш-менш усе. Чаму нельга проста сказаць: я беларус! Без прад’яўлення: а ў нас Шагал, а у нас Мірны, а ў нас Мулявін! Навошта? Чалавек з Буркіна-Фасо скажа: “Я з Буркіна-Фасо, там няма нічога, але я з Буркіна-Фасо”.

– Добра. Але, напрыклад, калі стасуешся з замежнымі з пісьменнікамі, то яны адразу пытаюцца: а якія пісьменнікі з Беларусі? – адказвае Марціновіч. – Ёсць шмат вызначэнняў, што такое нацыя. Падыход, які грунтуецца на тым, што нацыя – гэта мова, шмат крытыкуюць. Можа, гадоў праз 50 усе будуць размаўляць па-ангельску. І таму паўсталі постмадэрновыя падыходы. Бенедыкт Андэрсан падае нацыю як уяўную супольнасць. Яна не мае межаў, у адной дзяржаве можа жыць шмат нацыяў. Паводле Андэрсэна, нацыю выбудоўваюць такія складнікі, як, напрыклад, музей: кожны раз, калі мы ходзім у музей, мы, гледзячы на нашую гісторыю, спасцігаем сябе як беларусаў. Аднак беларускі музей – ён пра вайну 1812 года паміж рускімі і французамі, ён не заўжды пра Беларусь. Другое – гэта мапа: кожны раз калі мы глядзім на мапу, мы нешта адчуваем. Але беларуская мапа – таксама пакручастая штука, бо яна ў розныя часы выглядала па-рознаму. Трэці складнік – перапіс, кожны раз, калі ў вялікай колькасці людзей пытаюцца, хто вы, а яны адказваюць: мы беларусы, – гэта робіць іх нацыяй. Але з перапісам зноў усё складана, бо шмат людзей могуць лічыць сябе рускімі. Культурныя героі – гэта тое, што нас склейвае. Кожны раз, калі мы адчуваем гонар за Азаранку або за Алексіевіч, Быкава ці Караткевіча, мы адчуваем сябе больш беларусамі, чым калі мы проста кажам, што мы беларусы. І менавіта Шагал мусіў быць якраз такой фігурай, за якую мы маглі б адчуць гонар і з’яднацца.

Беларускі Чурлёніс і беларускі Ландсбергіс

– Хацеў бы прывесці прыклад іншай краіны, – працягвае Віктар, – Мікалоюс Канстанцінас Чурлёніс, які быў музыкам і ілюстраваў сваю музыку карцінамі ў жанры містычнага рэалізму. У 1991 годзе Чурлёніс быў сімвалам літоўскага супраціву. Як адбылося, што Чурлёніс і Літва сталі тоеснымі? Першы кіраўнік незалежнага парламенту Літвы Вітаўтас Ландсбергіс па адукацыі быў мастацтвазнаўцам, а па родзе дзейнасці – публіцыстам. Яшчэ ў 1975 годзе ён напісаў дысертацыю пра музыку Чурлёніса, і, відавочна, калі ў краіне грымнулі падзеі, ён вельмі хутка адшукаў адну з прац Чурлёніса, якая называлася “Вясна” – такі веснавы пейзаж, на якім выяўлены звон. Праз тое, што Ландсбергіс быў абазнаны ў мастацтве, мы маем сімвал. Што адрознівае прыклады Чурлёніса і Шагала? Шагал задоўга да таго, як стаць нашым героем у 2012 годзе, быў адным з найбольш дарагіх сучасных мастакоў у свеце. Чурлёніс не гучаў за межамі Літвы. Амаль усе ягоныя працы былі набытыя літоўскай дзяржавай яшчэ да Другой сусветнай вайны і знаходзяцца на тэрыторыі Літвы, у адрозненне ад Шагала, які захоўваецца ў Парыжы, Нью-Ёрку, дзе заўгодна. Літоўцам не патрэбна было для прызнання, каб іх геній прагучаў недзе яшчэ.

А ў нас ёсць свой Чурлёніс – гэта Язэп Драздовіч, ён таксама містычны рэаліст, таксама, як і Чурлёніс, маляваў некаторыя сімвалы, у тым ліку “Пагоню”. Ведаеце, як скончыў жыццё Драздовіч? Дзядзька Язэп ішоў адным марозным зімовым днём з адной вёскі ў другую і… проста замерз. Апошнія дзесяць гадоў свайго жыцця праз тое, што ён быў непрызнаны і нікому не патрэбны мастак, займаўся тым, што маляваў для бабулек за бульбу дыванкі з аднымі і тымі ж сюжэтамі – вось чым скончыў чалавек, які мусіў стаць беларускім Чурлёнісам.

“Пагоня” Драздовіча магла б стаць і для нас чымсьці, на што мы маглі б абапірацца. Сёння, калі вы прыйдзеце ў Нацыянальны мастацкі музей у Мінску, вы пабачыце некалькі твораў Драздовіча, у тым ліку ягоны марсіянскі пейзаж, “Пагоні” не пабачыце, бо гэта не вельмі пажаданы сімвал. Драздовіч, атрымліваецца, дагэтуль выключаны.

– І што атрымліваецца, нашая праблема ў тым, што ў нас ва ўрадзе не было такога чалавека, як Ландсбергіс? – гучыць пытанне.

– Справа ў тым, што такі чалавек ніколі не быў бы абраны ў Вярхоўны Савет гэтай краіны. І праблема не ў адміністратыўным рэсурсе, а ў тым, што грамадства не бачыць навукоўцаў, мастацтвазнаўцаў кіраўнікамі, – лічыць Марціновіч.

– Не перабольшвайце, нібыта ў іншых краінах усе ведаюць сваіх мастакоў і музыкаў, а мы не, там таксама ведаюць толькі эліты. А наконт Чурлёніса і Пірасмані… нам цяжка раўняцца на іншыя краіны, бо ў нас увогуле быў ліквідаваны пласт беларускай культуры, – уключаецца ў дыскусію іншы спадар, – сотню беларускіх дзеячаў у адну ноч расстралялі. Гэтыя імёны не проста не прысутнічалі ў нашым кодзе, іх проста забаронена было згадваць. Наш берасцейскі пісьменнік Калеснік, пішучы свае літаратуразнаўчыя творы, згадваў Луцкевіча, крытыкуючы, каб хоць бы ўвесці імя ў кантэкст. Той жа Драздовіч з’явіўся ў нас як асоба легалізаваная, імя якой можна называць, у канцы 80-х пачатку – 90-х. Дай бог, каб хаця б эліта гэтых людзей ведала і магла дзяліцца сваімі ведамі. А, дарэчы, адносна Ландсбергіса – не забывайце, у нас Пазняк быў літаратуразнаўцам-дэпутатам.

– Савецкая ўлада правяла эксперымент па “вывядзенні” чалавека савецкага, і ў Беларусі ён атрымаўся на сто адсоткаў, – кажа сціплы мужчына ў акулярах. – Але нешта мяняецца, вось Алексіевіч – яна савецкі пісьменнік, але маё асяроддзе прыняло яе Нобеля з вялікай радасцю, гэта была навіна нумар адзін.

“Што, Байрана не выганялі з Англіі? Усе не цэняць сваіх герояў!”

– Праблема глыбейшая за савецкасць. І Алексіевіч – вельмі добры прыклад, – лічыць Марціновіч. – У мяне ў сацыяльных сетках шмат пісьменнікаў, і я магу сказаць, што многія беларускамоўныя калегі майго ўзросту прэміі не радаваліся. Бо Алексіевіч не беларускамоўная, бо яна піша пра савецкага чалавека, бо гэта апошні наш Нобель. Калі нас не можа з’яднаць Нобелеўская прэмія, калі яна робіцца нагодай для развагаў аб тым, што гэты чалавек не беларус – то гэта тая ж гісторыя, што маем з Шагалам.

Я не кажу пра ўладу і пра тое што Алексіевіч дагэтуль няма на тэлебачанні. Калі Памук атрымаў Нобелеўскую прэмію, яго таксама не прынялі турэцкія ўлады праз ягонае стаўленне да курдскага пытання. Але турэцкія інтэлектуалы з’ядналіся вакол яго. У нас адчування еднасці з нагоды прысуджэння прэміі Святлане Алексіевіч няма.

– Гэта вашыя пісьменнікі проста зайздросцяць, – сказалі берасцейцы.

– Навошта мы абагульняем? – ізноў ажывіўся хлопец у швэдры. – Шагал – “пасынак” з адной нагоды, а Алексіевіч – з іншай. Я не люблю абагульненняў. Чаму мы не цэнім сваіх герояў – хто гэта “мы”? Беларусы? Дык ніхто не цэніць! Што, Байрана не выганялі з Англіі? Пушкіна не высылалі? Усе не цэняць сваіх герояў!

– Цудоўнае абагульненне, – заўважыў Марціновіч, – але ёсць розніца паміж тым, чаму выганялі Байрана, і тым, як не прымалі Шагала.

– У кожнага свая гісторыя! Любы патрыятызм – гэта гульня. Амерыканцы любяць гэтую гульню, у нас шмат людзей, якія ў яе не гуляюць. Гульня адстой! – разгарачыўся малады чалавек. – Нам трэба знайсці тое, што нам падабаецца. Не падабаецца Шагал? Давайце будаваць самасвядомасць на Купале! Нічога страшнага! Албанцы вераць, што яны албанцы на сто адсоткаў. А хто з пісьменнікаў ёсць у Албаніі? Албанцу ніхто не дакажа, што ён не албанец.

– У нас у савецкія часы склаўся іканастас беларускіх савецкіх культурных герояў, – кажа Віктар. – Гэта Янка Купала, Якуб Колас, “Песняры”, нават Алексіевіч там была ўжо ў познім СССР, калі яна напісала “У вайны не жаночае аблічча”. Але што цікава, у іншых краінах з часам з’явіліся новыя героі, і гэтыя два пантэоны суіснуюць. Ёсць літоўскія савецкія пісьменнікі, рэжысёры, тэатралы і ёсць новыя. У нас новага пантэону не склалася. Цяпер мы бачым плаўнае складанне гэтага пантэона з ліку такіх “віцяў дробышаў”. І што будзе далей? Мы будзем мець беларускую савецкую музыку, архітэктуру, тэатр, кінематограф і рускую. І калі гэта будзе так, то ад краіны нічога не застанецца. Бо краіна – гэта не межы, не ўзброеныя сілы – а гэта тое, што ў нас у галовах і ў сэрцах. Тыя аўтары, якіх мы чытаем і плачам, тыя музыкі, якіх мы слухаем у машыне.

– Я плачу ад англійскіх аўтараў, слухаю англійскую музыку, дык я што – англічанін? – правакуе смех у зале ўсё той жа слухач. – Калі ты кажаш, што ты гном, – ты гном! Ніхто не дакажа табе адваротнага. Толькі мы, беларусы, пачынаем корпацца: тааак, хто ж наш? Можа, Макарэвіч? У яго дзед з Пружанаў!

– Акрамя фізічнага цела ў нас ёсць нешта больш тонкае, тыя песні, якія нам спявала матуля… – спрабуе пераканаць Віктар.

– Добра, у мяне матуля з вёскі ў Архангельскай вобласці, яна па-руску мне спявала. Але я беларус! – парыруе хлопец.

– А якія песні вы будзеце спяваць сваім дзецям?

– Не ведаю пакуль, якая розніца!

– Згадка пра літаратуру была для мяне нагодай распавесці, чаму я лічу, што нашыя культурныя героі патрэбныя, – працягвае Марціновіч. – Чатыры гады таму я трапіў у Апера Гарнье, я ведаў, што плафоны там распісаныя Шагалам, я бачыў фота, але калі ты прыходзіш у гэтую оперу, заходзіш у барочны інтэр’ер, бачыш белы фон і золата, то рыхтуешся пабачыць нешта больш-менш канвенцыйнае. Потым ты сядаеш, узнімаеш позірк дагары, і ў цябе займае мову – праз адчуванне вострай настальгіі, бо ты бачыш гэтыя платы, крывыя віцебскія домікі і ўсё разумееш.

Ёсць яшчэ адна гісторыя, мая любімая, пра тое як Шагал у 1973 годзе па запрашэнні ўрада СССР наведаў Маскву. Ён прывёз некалькі сваіх карцін, яны экспанаваліся на вернісажы. Савецкі ўрад прапанаваў яму сесці ў “Волгу” і праз 12 гадзінаў прыбыць у родны Віцебск. Ён думаў дзень, побач быў Андрэй Вазнясенскі, які потым згадваў ва ўспамінах, што не мог зразумець, як сталася, што чалавек, які выяўляў Віцебск паўсюль, вагаецца, ехаць ці не. А нараніцу Шагал сказаў: “Я не паеду”. Розным людзям ён даў розныя тлумачэнні. Вазнясенскаму, напрыклад, сказаў, што захварэў, у яго насмарк. Вядома, што калі гаворка ідзе пра магчымасць з’ездзіць у родны горад, які табе так баліць, то насмарк – гэта дзіўная нагода адмовіцца. Таму калі вы захочаце адчуць патрэбу ў сваім, прыедзьце ў Парыж, зайдзіце ў Апера Гарнье, і вы ўсё зразумееце, – параіў на заканчэнне дыскусіі Віктар Марціновіч.

А як думаеце вы: навошта ганарыцца сваімі таленавітымі землякамі? Навошта шукаць у сваёй нацыі культурніцкую веліч, калі, як ужо не адну сотню год заведзена, для самавызначэння дастаткова жыць там, дзе ты жывеш?

Аляксандра Дорская, фота Марыны Серабраковай